Текст книги "Казкi (на белорусском языке)"

Автор книги: Редьярд Джозеф Киплинг

сообщить о нарушении

Текущая страница: 3 (всего у книги 5 страниц)

Тады галоўны правадыр цегумайскага племенi пракрычаў, прагаварыў i праспяваў:

– Наступны раз, як прыйдзе табе ў галаву напiсаць пiсьмо ў выглядзе карцiнкi, пашлi з гэтым пiсьмом чалавека, якi ўмее гаварыць па-нашаму, i той чалавек растлумачыць усё, што ты хочаш сказаць у пiсьме. А не, дык ты сама бачыш, якiя могуць выйсцi непрыемнасцi для ўсяго цегумайскага племенi, ды i Незнаёмаму часам давядзецца нялёгка.

Пасля гэтага цегумайскае племя прыняло ў сваю суполку Незнаёмага (хоць ён быў сапраўдны цяварац). Племя ўсынавiла яго, бо ён аказаўся бездакорным джэнтльменам i не скандалiў, калi дагiстарычныя дамы абляпiлi ўсю яго галаву граззю. Але з таго дня i да сённяшняга (i, па-мойму, гэта ўсё праз Тафi) не дужа многа знойдзецца на свеце такiх маленькiх дзяўчынак, якiя любяць вучыцца чытаць i пiсаць. Iм больш падабаецца маляваць карцiнкi i цiхенька гуляць дзе-небудзь непадалёку ад таты – гэтак як Тафi.

КОТ, ЯКI ГУЛЯЎ САМ САБОЮ

Слухай, мой мiлы хлопчык, слухай, удумвайся, разумей, бо гэта здарылася, бо гэта адбылося, бо гэта было яшчэ ў той далёкi час, калi Ручныя Жывёлы былi Жывёламi Дзiкiмi.

Сабака быў дзiкi, i Конь быў дзiкi, i Карова была дзiкая, i Авечка была дзiкая, i Свiння была дзiкая – i ўсе яны былi дзiкiя-дзiкiя i дзiка блукалi па Мокрых i Дзiкiх Лясах.

Але сама дзiкiм быў Дзiкi Кот – ён бадзяўся дзе ўздумаецца i гуляў сам сабою.

Чалавек, зразумела, быў таксама дзiкi, страшэнна дзiкi, жахлiва дзiкi. I нiколi б яму не зрабiцца ручным, каб не Жанчына. Гэта яна сказала яму – пры першай сустрэчы, – што ёй не падабаецца яго дзiкае жыццё. Яна хутка адшукала яму для жылля ўтульную, сухую Пячору, бо спаць у Пячоры было куды лепш, чым валяцца пад адкрытым небам на кучы сырога лiсця. Яна пасыпала падлогу чыстым пясочкам i расклала ў глыбiнi Пячоры добрае вогнiшча.

Потым яна павесiла каля ўвахода ў Пячору шкуру Дзiкага Каня хвастом унiз i сказала Мужчыне:

– Выцiрай, любы, ногi, як будзеш уваходзiць: цяпер у нас, бачыш, гаспадарка.

У гэты вечар, мой мiлы хлопчык, яны вячэралi дзiкай авечкай, засмажанай на распаленых камянях, прыпраўленай дзiкiм часнаком i дзiкiм перцам. Потым яны з'елi дзiкую качку, начыненую дзiкiм рысам, дзiкай травою i дзiкiмi яблыкамi; потым храсточкi дзiкiх быкоў; потым дзiкiя вiшнi i дзiкiя гранаты. Потым Мужчына, вельмi шчаслiвы, пайшоў i заснуў каля агню, а Жанчына села чараваць: яна распусцiла валасы, узяла плечавую барановую костку, вельмi плоскую i вельмi гладкую, i пачала пiльна ўглядацца ў разводы, якiя праходзiлi па костцы. Потым яна падкiнула дроў у агонь i зацягнула песню. Гэта было Першае ў свеце Чараўнiцтва, Першая Чараўнiчая Песня.

I сабралiся ў Мокрым i Дзiкiм Лесе ўсе Дзiкiя Звяры; збiлiся ў адзiн статак i глядзелi на святло агню, не ведаючы, што гэта такое.

Але вось тупнуў нагой Дзiкi Конь i дзiка сказаў:

– О мае Прыяцелi! О мае Непрыяцелi! Чуе сэрца маё: не на дабро засвяцiлi Мужчына i Жанчына ў вялiкай Пячоры вялiкi агонь. Не, гэта не на дабро!

Дзiкi Сабака задраў дзiкi нос, панюхаў, як пахне смажаная баранiна, i дзiка сказаў:

– Пайду пагляджу, а потым раскажу. Мне здаецца, што там не так ужо дрэнна. Кот, хадзем са мною!

– Ну не, – адказаў Кот. – Я, Кот, хаджу дзе ўздумаецца i гуляю сам сабою.

– Ну, тады я табе не таварыш, – сказаў Дзiкi Сабака i трушком пабег да Пячоры. Але не прабег ён i дзесяцi крокаў, а Кот падумаў ужо:

"Я, Кот, хаджу дзе ўздумаецца, гуляю сам сабою. Чаму б мне не пайсцi туды i не паглядзець, як i што? Я ж пайду па сваёй ахвоце".

I ён цiхенька пабег за Сабакам, ступаючы мякка i далiкатна, i забраўся ў такую мясцiнку, адкуль яму было чуваць усё.

Калi Дзiкi Сабака падышоў да Пячоры, ён дзiкiм носам падняў конскую скуру i з асалодай пачаў нюхаць прыемны пах смажанай баранiны, а Жанчына, якая чаравала косткай, пачула шорах i сказала смеючыся:

– Вось першы ўжо i прыйшоў. Ты, з Дзiкага лесу Дзiкае Стварэнне, што табе трэба тут?

I адказаў Дзiкi Сабака:

– Скажы мне, о Вораг мой, Жонка Ворага майго, што гэта пахне так прыемна сярод гэтых Дзiкiх Лясоў?

I нагнулася Жанчына, i падняла з падлогi костку, i кiнула Дзiкаму Сабаку, i сказала:

– Ты, з Дзiкага Лесу Дзiкае Стварэнне, пакаштуй, пагрызi гэту костку.

Узяў Дзiкi Сабака гэтую костку ў свае дзiкiя зубы, I яна здалася яму смачнейшай за ўсё, што ён грыз да гэтага часу, i ён сказаў:

– Слухай, о Вораг мой, Жонка майго Ворага, кiнь мне хутчэй другую такую ж костку.

I адказала яму Жанчына:

– Ты, з Дзiкага Лесу Дзiкае Стварэнне, iдзi памажы майму Мужчыну хадзiць за здабычай, сцеражы гэтую Пячору па начах, i я дам табе столькi касцей, колькi табе будзе патрэбна.

– Ах, – сказаў Кот, слухаючы iх гутарку, – гэта вельмi разумная Жанчына, хоць, вядома, я разумнейшы за яе.

Дзiкi Сабака забраўся ў Пячору, паклаў галаву Жанчыне на каленi i сказаў:

– О мой Друг, Жонка майго Друга, добра. Я згодзен дапамагаць твайму Мужчыне паляваць, буду сцерагчы па начах вашу Пячору.

– Ах, – сказаў Кот, слухаючы iх размову, – якi дурны гэты Сабака!

I ён пайшоў прэч, прабiраючыся па Дзiкiм Лесе i дзiка махаючы сваiм дзiкiм хвастом. Але пра ўсё, што бачыў, нiкому не сказаў нi слова.

Прачнуўшыся, Мужчына запытаў:

– Што тут робiць Дзiкi Сабака?

I адказала Жанчына:

– Яго iмя ўжо не Дзiкi Сабака, а Першы Друг, i ён будзе нам другам на векi вечныя. Як пойдзеш на паляванне, клiкнi яго з сабою.

На другi вечар Жанчына нарэзала на залiўных лугах вялiкi ахапак травы i расклала яе сушыцца каля агню, i, калi пайшоў ад сена такi пах, як ад свежаскошанай травы, яна села каля ўвахода ў Пячору, зрабiла з конскай шкуры вуздэчку i, утаропiўшыся ў плечавую барановую костку – на шырокую вялiкую лапатку, – зноў узялася чараваць i запела чараўнiчую песню.

I зноў у Дзiкiм Лесе сабралiся ўсе Дзiкiя Звяры i, пазiраючы здалёк на агонь, абмяркоўвалi, што б такое магло здарыцца з Дзiкiм Сабакам. I вось Дзiкi Конь дзiка тупнуў дзiкай нагой i сказаў:

– Пайду пагляджу, а потым раскажу, чаму Дзiкi Сабака не вярнуўся. Кот, хочаш – пойдзем разам?

– Не, – адказаў Кот, – я, Кот, хаджу дзе хачу i гуляю сам сабою, iдзi адзiн.

Але на самай справе ён цiхенька пракраўся за Дзiкiм Канём, ступаючы цiха i мякка, i забраўся ў такую мясцiнку, адкуль было чуваць усё.

Пачула Жанчына конскi тупат, убачыла, як прабiраецца да яе Дзiкi Конь, як ён наступае на сваю доўгую грыву, i сказала са смехам:

– А вось i другi прыбег сюды. Ты, з Дзiкага Лесу Дзiкае Стварэнне, чаго табе трэба тут?

Дзiкi Конь адказаў:

– Ты, мой Вораг, Жонка майго Ворага, адказвай мне хутчэй, дзе Дзiкi Сабака?

Жанчына засмяялася, падняла з падлогi барановую лапатку, паглядзела на яе i сказала:

– Ты, з Дзiкага Лесу Дзiкае Стварэнне, не па Сабаку ты сюды прыйшоў, а па сена, па гэтую добрую траву!

Дзiкi Конь затупаў на месцы i, трасянуўшы грывай, сказаў:

– Гэта праўда. Дай мне сена!

Жанчына адказала:

– Ты, з Дзiкага Лесу Дзiкае Стварэнне, нагнi сваю дзiкую галаву i насi, што я надзену на цябе, – насi, не здымай нiколi, i тры разы ў дзень ты будзеш есцi гэтую дзiўную пахучую траву.

– Ах, – сказаў Кот, слухаючы iх гутарку, – гэтая Жанчына вельмi разумная, але, вядома, не разумнейшая за мяне.

I нагнуў Дзiкi Конь сваю дзiкую галаву, i Жанчына накiнула на яе толькi што сплеценую вуздэчку, i дыхнуў ён сваiм дзiкiм дыханнем проста на ногi Жанчыне i сказаў:

– О мая Гаспадыня, о Жонка майго Гаспадара, за пахучую гэтую траву я табе буду вечным рабом!

– Ах, – сказаў Кот, слухаючы iх гутарку, – якi ён дурань, гэты Конь!

I зноў ён кiнуўся ў Дзiкi Лес, дзiка памахваючы сваiм дзiкiм хвастом. Але пра ўсё, што чуў, нiкому не сказаў нi слова.

Калi Сабака i Мужчына вярнулiся з палявання, Мужчына сказаў:

– А што тут робiць Дзiкi Конь?

I Жанчына адказала:

– Не Дзiкi Конь ужо iмя яго, а Першы Слуга, бо з месца на месца ён будзе вазiць нас векi вечныя. Калi ты збярэшся на паляванне, смела сядай на яго.

На наступны дзень падышла да Пячоры Карова. Яна таксама была дзiкая i павiнна была высока задзiраць сваю дзiкую галаву, каб не зачапiцца за дзiкiя дрэвы дзiкiмi рагамi. Кот пракраўся ўслед за ёй i схаваўся гэтак жа сама, як i раней; i ўсё адбылося гэтак жа сама, як i раней; i Кот сказаў тое самае, што i раней; i калi Дзiкая Карова ў абмен за траву абяцала Жанчыне сваё малако, Кот кiнуўся ў Дзiкi Лес i дзiка замахаў сваiм дзiкiм хвастом, зноў-такi гэтак жа сама, як i раней. I пра ўсё, што чуў, нiкому не сказаў нi слова. А калi Сабака, Чалавек i Конь вярнулiся з палявання i Чалавек спытаўся гэтак жа сама, як i раней, што робiць тут Дзiкая Карова, Жанчына адказала гэтак жа, як i раней:

– Цяпер не Дзiкая Карова ёй iмя, а Носьбiтка Добрай Яды. Яна будзе даваць нам белы сырадой векi вечныя, i я згодна даглядаць яе, пакуль ты, ды наш Першы Друг, ды наш Першы Слуга будзеце ў лесе на паляваннi.

Дарэмна Кот прачакаў увесь дзень, каб хто-небудзь яшчэ з Дзiкiх Звяроў прыйшоў да Пячоры: болей нiхто не прыходзiў з Мокрага Дзiкага Лесу. Так што Кату паняволi прыйшлося блукаць аднаму. I вось убачыў ён Жанчыну, якая сядзела i даiла Карову.

I ўбачыў ён у Пячоры святло, i пачуў дзiвосны пах белага сырадою. I сказаў ён Жанчыне:

– Ты, мой Вораг, Жонка майго Ворага, скажы мне: куды ты падзела Карову? Жанчына засмяялася i сказала:

– Ты, з Дзiкага Лесу Дзiкае Стварэнне, iдзi сабе ў Лес па-добраму! Мне болей не трэба нi слуг, нi прыяцеляў. Я ўжо запляла маю касу i схавала чароўную костку.

I адказаў Дзiкi Кот:

– Я не друг i не слуга. Я, Кот, хаджу, куды ўздумаю, гуляю сам сабою, i вось мне ўздумалася забрацца ў Пячору.

I спытала яго Жанчына:

– Чаму ў першы ж вечар ты не прыйшоў з Першым Другам?

Кот раззлаваўся i сказаў:

– Напэўна, Дзiкi Сабака ўжо нахлусiў табе пра мяне!

Жанчына адказала са смехам:

– Ты, Кот, ты гуляеш сам сабою i ходзiш, куды табе ўздумаецца. Ты сам кажаш, што ты не слуга i не друг. Iдзi ж адсюль сам сабою куды ўздумаецца!

Кот прыкiнуўся пакрыўджаным i сказаў:

– Няўжо мне iншы раз нельга прыйсцi да цябе ў госцi i пагрэцца каля гарачага агню? I няўжо ты нiколi не дасi мне паспытаць белага сырадою? Ты такая разумная, ты такая красуня, – не, хоць я i Кот, а ты не будзеш жорстка абыходзiцца са мною.

Жанчына сказала:

– Я ведаю, што я разумная, але што я красуня – не ведала. Давай заключым умову. Калi я хоць раз пахвалю цябе, смела заходзь у Пячору.

– А калi ты пахвалiш мяне два разы? – спытаў Кот.

– Ну, гэтага не будзе, – сказала Жанчына. – Але калi гэта здарыцца, уваходзь i сядай каля агню.

– А што, калi ты пахвалiш мяне тры разы? – спытаў Кот.

– Ну, гэтага не будзе, – сказала Жанчына. – Але, калi гэта здарыцца, прыходзь i атрымлiвай малако тры разы ў дзень да сканчэння веку!

Кот выгнуў спiну i сказаў:

– Ты, Заслона каля ўвахода ў Пячору, i ты, Агонь у глыбiнi Пячоры, i вы, Малочныя Гладышыкi, што стаiце каля агню, вас я бяру за сведак; запомнiце, што сказаў мой Вораг, Жонка майго Ворага!

I, павярнуўшыся, пайшоў у Дзiкi Лес, дзiка памахваючы дзiкiм хвастом.

Калi ў гэты вечар Сабака, Мужчына i Конь вярнулiся з палявання ў Пячору, Жанчына нi слова не сказала iм пра сваю ўмову з Катом, бо баялася, што iм гэта не спадабаецца.

Кот пайшоў далёка-далёка i так доўга хаваўся ў Дзiкiм Лесе, што Жанчына забыла i думаць пра яго. Толькi Лятучая Мыш, якая вiсела дагары нагамi каля ўвахода ў Пячору, ведала, дзе хаваецца Кот, i кожны вечар падлятала да таго месца i паведамляла Кату ўсе навiны.

Неяк увечары прылятае яна да Ката i кажа:

– А ў Пячоры – Дзiцянё! Яно зусiм, зусiм новенькае. Такое ружовае, тоўстае i маленькае. I яно вельмi падабаецца Жанчыне.

– Вельмi добра, – сказаў Кот. – А што ж падабаецца Дзiцяняцi?

– Усё мяккае i гладкае, – адказала Лятучая Мыш. – Як iсцi спаць, яно бярэ ў ручкi што-небудзь цёпленькае i засынае. Потым яму падабаецца, каб з iм гулялi. Вось i ўсё, што яму падабаецца.

– Вельмi добра, – сказаў Кот, – калi так, то мой час прыйшоў.

На наступны вечар Кот прабраўся да Пячоры па Дзiкiм Лесе i праседзеў недалёка да самай ранiцы. Ранiцою Сабака, Чалавек i Конь пайшлi на паляванне, а Жанчына пачала гатаваць ежу. Дзiцянё плакала i адрывала яе ад работы. Яна вынесла яго з Пячоры i дала яму каменьчыкаў пагуляць, але яно не сунiмалася.

Тады Кот працягнуў пухлую лапку i пагладзiў Дзiцянё па шчочцы, i замурлыкаў, i забурчаў, i давай церцiся аб яго каленi, i хвастом казытаць яму падбародак. Дзiцянё засмяялася, i Жанчына, пачуўшы яго смех, усмiхнулася.

Тады ўскрыкнула Лятучая Мыш – маленькая Лятучая Мыш, якая вiсела дагары нагамi каля ўвахода ў Пячору:

– О Гаспадыня мая, Жонка майго Гаспадара, Мацi Гаспадарскага Сына! З Дзiкага Лесу прыйшло Дзiкае Стварэнне, i як слаўна яно гуляе з тваiм Дзiцём!

– Дзякуй Дзiкаму Стварэнню, – сказала Жанчына, разгiнаючы спiну. – У мяне так многа работы, а яно зрабiла мне вялiкую паслугу.

I вось, мiлы хлопчык, не паспела яна сказаць гэта, як у тую самую хвiлiну i ў тую самую секунду – бух, бух! – падае конская скура, якая вiсела хвастом унiз каля ўвахода ў Пячору (гэта яна ўспомнiла, што ў Жанчыны з Катом была ўмова), i не паспела Жанчына падняць яе, а Кот вунь ужо сядзiць у Пячоры, усеўся зручней i сядзiць.

– Ты, мой Вораг, ты, Жонка Ворага майго, ты, Мацi майго Ворага, – сказаў Кот, – паглядзi: я тут. Ты пахвалiла мяне – i вось я тут i буду сядзець у Пячоры векi вечныя. Але ўсё ж запомнi: я, Кот, хаджу куды ўздумаю, гуляю сам сабою.

Жанчына вельмi раззлавалася, але прыкусiла язык i села за праснiцу прасцi.

Але Дзiцянё заплакала зноў, бо Кот пайшоў ад яго; i Жанчына не магла яго суняць: яно бiлася, тузала ножкамi i ўсё пасiнела ад крыку.

– Ты, мой Вораг, ты, Жонка Ворага майго, ты, Мацi майго Ворага, – сказаў Кот, – паслухай, што я скажу табе: вазьмi адарвi кавалачак нiткi ад той, якую ты прадзеш, прывяжы да яе сваё верацяно, i я так начарую табе, што Дзiця ў тую ж хвiлiну засмяецца i будзе смяяцца мацней, чым плача цяпер.

– Добра, – сказала Жанчына, – я ўжо зусiм страцiла галаву. Але помнi: дзякаваць табе я не буду.

Яна прывязала да нiткi глiнянае верацяно i пацягнула яго па падлозе, i Кот пабег за iм, i хапаў яго, i куляўся, i кiдаў яго сабе на спiну, i лавiў яго заднiмi лапамi, i знарок адпускаў яго, а потым кiдаўся наўздагон, – i вось Дзiцянё засмяялася яшчэ мацней, чым плакала; яно поўзала за Катом па ўсёй Пячоры, i забаўлялася, i рагатала, пакуль не стамiлася i не задрамала разам з Катом, абняўшы яго ручкай.

– А цяпер, – сказаў Кот, – я спяю яму песню, залюляю яго на гадзiнку.

I як пачаў ён мурлыкаць то гучней, то цiшэй, то цiшэй, то гучней, Дзiцянё i заснула моцным сном.

Жанчына паглядзела на iх на абодвух i з усмешкай сказала:

– Вось гэта добра! Што б там нi было, а ўсё ж ты, Кот, разумнiк.

Не паспела яна дагаварыць – пффф! – дым ад Агню хмарамi пачаў клубiцца ў Пячоры: гэта ён успомнiў, што ў Жанчыны з Катом была ўмова. I калi дым разышоўся, – зiрк, Кот сядзiць каля агню, усеўся зручней i сядзiць.

– Ты, мой Вораг, ты, Жонка Ворага майго, ты, Мацi майго Ворага, – сказаў Кот, – паглядзi: я тут. Ты зноў пахвалiла мяне, i вось я тут, каля цёплага ачага, i адсюль я не пайду на векi вечныя. Але ўсё ж запомнi: я, Кот, хаджу куды ўздумаю i гуляю сам сабою.

Жанчына вельмi раззлавалася, распусцiла валасы, падкiнула дроў у агонь, узяла барановую костку i пачала зноў чараваць, каб як-небудзь незнарок трэцi раз не пахвалiць гэтага Ката.

Але цяпер, мой мiлы хлопчык, у Жанчыны не было песень, яна чаравала пацiху, – i вось у Пячоры зрабiлася так цiха, што нейкая Крошка Мышка выскачыла з кутка i цiхенька пачала бегаць па падлозе.

– Ты, мой Вораг, ты, Жонка Ворага майго, ты, Мацi майго Ворага, – сказаў Кот, – гэта ты начаравала так, каб Мышка выбегла з нары?

– Ай, ай, ай! Не! – закрычала Жанчына, выпусцiла костку i ўскочыла на лавачку, што стаяла каля агню, i хутчэй падабрала свае валасы, каб Мышка не ўзбегла па iх.

– Ну, калi ты не зачаравала яе, – сказаў Кот, – мне не пашкодзiць яе з'есцi.

– Вядома, вядома, – сказала Жанчына, заплятаючы касу. – З'еш яе хутчэй, i я век буду ўдзячна табе.

Адным скачком злавiў Кот Мышку, i Жанчына ўскрыкнула шчыра:

– Дзякуй табе тысячу разоў! Сам Першы Друг ловiць Мышэй не так хутка, як ты. Ты, мабыць, вялiкi разумнiк.

Не паспела яна дагаварыць, як – трах! – у тую ж самую хвiлiну i ў тую ж самую секунду трэснуў Гладыш з малаком, што стаяў каля ачага, трэснуў напалам, бо ўспомнiў, якая ўмова была ў Жанчыны з Катом. I не паспела Жанчына злезцi з лавачкi, – зiрк, а Кот ужо хлебча з разбiтага Гладыша белы сырадой.

– Ты, мой Вораг, ты, Жонка Ворага майго, ты, Мацi майго Ворага, – сказаў Кот, – паглядзi: я тут. Трэцi раз пахвалiла ты мяне: давай жа мне тры разы ў дзень чым больш белага сырадою – на векi вечныя. Але ўсё ж запомнi: я, Кот, хаджу куды ўздумаю, гуляю сам сабою.

I засмяялася Жанчына, i, паставiўшы Кату мiску белага сырадою, сказала:

– О Кот! Ты разумны, як чалавек, але помнi: умову мы заключылi, калi не было дома нi Сабакi, нi Мужчыны; не ведаю, што скажуць яны, як вернуцца дадому.

– А мне што да гэтага! – сказаў Кот. – Мне б толькi месцейка ў Пячоры i тры разы ў дзень больш белага сырадою, i я буду вельмi задаволены. Нiякiя Сабакi, нiякiя Мужчыны мяне не цiкавяць.

Але ў той жа самы вечар, калi Сабака i Мужчына вярнулiся з палявання ў Пячору, Жанчына расказала iм усё як ёсць пра сваю ўмову з Катом, а Кот сядзеў каля агню i вельмi прыемна ўсмiхаўся.

I сказаў Мужчына:

– Усё гэта добра, але нядрэнна было б яму i са мною заключыць умову. Праз мяне ён заключыць яе з усiмi Мужчынамi, якiя будуць пасля мяне.

Ён узяў пару ботаў, узяў крамянёвую сякеру (усяго тры рэчы), прынёс з двара палена i маленькую сякеру (а ўсяго разам пяць), паставiў усё гэта ў рад i сказаў:

– Давай i мы заключым умову. Ты жывеш у Пячоры на векi вечныя, але калi ты забудзешся лавiць Мышэй – паглядзi вось на гэтыя рэчы: iх пяць, i я маю права кожнай з iх кiнуць у цябе, i гэтак жа ўслед за мною пачнуць рабiць усе Мужчыны.

Жанчына пачула гэта i сказала сама сабе:

"Так, Кот разумны, а Мужчына разумнейшы".

Кот палiчыў усе рэчы – яны былi даволi-такi цяжкiя – i сказаў:

– Добра! Буду лавiць Мышэй на векi вечныя, але ўсё ж я, Кот, хаджу дзе ўздумаю, гуляю сам сабою.

– Гуляй, гуляй, – адазваўся Мужчына, – але толькi не там, дзе я. Трапiш мне на вочы, я зараз жа кiну ў цябе ботам цi паленам, i так стануць рабiць усе Мужчыны, якiя будуць пасля мяне.

Тады выступiў Сабака i сказаў:

– Пачакай. Цяпер мая чарга заключыць умову. А праз мяне ўмова будзе заключана i з усiмi iншымi Сабакамi, якiя будуць жыць пасля мяне. – Ён ашчэрыў зубы i паказаў iх Кату. – Калi, пакуль я ў Пячоры, ты будзеш няласкавы з Дзiцём, – гаварыў ён, – я кiнуся на цябе i пакусаю цябе. I так пачнуць рабiць усе сабакi, што будуць жыць пасля мяне на векi вечныя.

Пачула гэта Жанчына i сказала сама сабе:

"Так, гэты Кот разумны, а наш Сабака разумнейшы".

Кот палiчыў сабачыя зубы, i яны здалiся яму вельмi вострымi. Ён сказаў:

– Добра, пакуль я ў Пячоры, буду ласкавы да Дзiцяцi, – калi толькi Дзiця не будзе вельмi балюча цягаць мяне за хвост. Але не забудзьцеся: я, Кот, хаджу дзе ўздумаю, гуляю сам сабою.

– Гуляй, гуляй, – адгукнуўся Сабака, – але толькi не там, дзе я. А не то, як толькi я сустрэну цябе, дык зараз жа забрашу, налячу на цябе i заганю цябе ўверх на Дрэва. I так пачнуць рабiць усе Сабакi, што будуць жыць пасля мяне.

I зараз жа, не трацячы нi хвiлiны, кiнуў Мужчына ў Ката ботамi ды крамянёвай сякерай, i Кот кiнуўся вон з Пячоры, а Сабака пагнаўся за iм i загнаў яго ўверх на Дрэва, – i ад таго самага дня, мой хлопчык, i да гэтага часу трое Мужчын з пяцi – калi яны сапраўдныя мужчыны – кiдаюць чым папала ў Ката, дзе б ён нi трапiўся iм на вочы, i ўсе Сабакi – калi яны сапраўдныя Сабакi, – усе да аднаго, заганяюць яго ўверх на Дрэва. Але i Кот верны сваёй умове. Пакуль ён у доме, ён ловiць Мышэй i ласкава абыходзiцца з дзецьмi, калi толькi дзецi не вельмi балюча цягаюць яго за хвост. Але як толькi ўлучыць хвiлiнку, толькi надыдзе ноч i ўзыдзе месяц, зараз жа ён кажа: "Я, Кот, хаджу дзе ўздумаю, гуляю сам сабою", i бяжыць у Дзiкi Лес, або ўзлезе на Дзiкiя Дрэвы, або ўзбярэцца на Дзiкiя Дахi i дзiка махае сваiм дзiкiм хвастом.

Кошка мурлыкае, дзiўна пяе,

Лазiць па дрэвах так лоўка,

Бегае шустра, ловiць i рве

Корак з працятай вяроўкай.

Мы адпачынак праводзiм з табой,

Бiнкi паслушны i верны,

Бiнкi стары i адданнейшы мой,

Праўнук сабакi пячорнай.

Калi вы, набраўшы з-пад крана вады,

Лапы намочыце кошцы

(Каб выявiць потым сляды

Дзiкiх звяроў на аконцы),

Кошка крычыць, вырываецца з рук,

Мяўкае, нават укусiць.

Бiнкi ж – адданы i верны мне друг.

Дружба нам не надакучыць.

Кошка ўвечары ласкавым зверам

Трэцца аб вашы каленкi.

Толькi вы ляжаце, кошка за дзверы

Мчыцца на двор па ступеньках.

Кошка знiкае кудысьцi ўначы,

Бiнкi ж пры мне пастаянна:

Ён мне гатовы заўжды памагчы

Значыць, ён друг беззаганны.

МАТЫЛЁК, ЯКI ТУПНУЎ НАГОЮ

Вось табе, мой любенькi хлопчык, новая цудоўная казка – зусiм адметная, не падобная на ўсе астатнiя, – казка пра наймудрэйшага цара Сулеймана-iбн-Дауда. На свеце ёсць трыста пяцьдзесят казак пра Сулеймана-iбн-Дауда; але гэтая казка не з iх. Гэтая казка – пра Матылька, якi тупнуў нагою.

Дык слухай жа, слухай уважлiва.

Сулейман-iбн-Дауд быў мудрэц. Ён разумеў, што гавораць звяры, што гавораць птушкi, што гавораць рыбы, што гавораць насякомыя. Ён разумеў, што гавораць камянi глыбока пад зямлёю, калi яны душаць адзiн аднаго i стогнуць. I ён разумеў, што гавораць дрэвы, калi яны шамацяць лiсцем на досвiтку. Ён разумеў усiх – i асу, i лiсу, i ясень у лесе. I прыгожая царыца Балкiда, яго Першая i Галоўная царыца, была амаль гэтакая ж мудрая.

Сулейман-iбн-Дауд быў магутны. На сярэднiм пальцы правай рукi ён насiў залаты пярсцёнак. Варта было яму пакруцiць гэты пярсцёнак, як з-пад зямлi выляталi Афрыты i Джыны i рабiлi ўсё, што ён пажадае iм загадаць. А варта было яму пакруцiць пярсцёнак два разы, з неба спускалiся Феi i рабiлi таксама ўсё, што ён загадае. Калi ж ён пакручваў свой пярсцёнак тры разы, перад iм з'яўляўся з мячом сам вялiкi анёл Азраiл у адзеннi звычайнага ваданоса i паведамляў яму пра ўсё, што адбываецца на зямлi, на небе i пад зямлёю.

I ўсё-такi Сулейман-iбн-Дауд быў чалавек вельмi сцiплы. Ён амаль нiколi не выхваляўся, а калi яму i здаралася пахвалiцца, ён пасля шкадаваў аб гэтым i каяўся.

Аднойчы ён абвясцiў, што хоча накармiць за адзiн дзень усiх звяроў, якiя толькi iснуюць на свеце, але, калi ён прыгатаваў яду, з глыбiнi мора выплыў нейкi вялiкi Звяруга i зжор усё за тры глыткi. Сулейман-iбн-Дауд быў вельмi здзiўлены i сказаў:

– О Звяруга, хто ты такi?

I Звяруга адказаў:

– О валадар! Будзь здаровы на векi вякоў! Я сама маленькi з трыццацi тысяч братоў, i мы жывём на дне мора. Мы дачулiся, што ты хочаш накармiць усiх звяроў, якiя толькi ёсць на свеце, i мае браты паслалi мяне даведацца ў цябе, цi хутка будзе абед.

Сулейман-iбн-Дауд быў страшэнна здзiўлены i сказаў:

– О Звяруга, ты зжор увесь абед, што прыгатаваў я для ўсiх звяроў, якiя толькi ёсць на свеце.

I сказаў яму Звяруга:

– О Валадар, будзь здаровы на векi вякоў! Але няўжо ты i сапраўды называеш гэта абедам? Там, адкуль я прыйшоў, кожнаму з нас трэба ў два разы больш яды, каб перакусiць памiж абедам i вячэрай.

Тады Сулейман-iбн-Дауд павалiўся нiцма перад iм i ўсклiкнуў:

– О Звяруга, я прыгатаваў гэты абед, каб паказаць усiм, якi я вялiкi i багаты цар, а зусiм не таму, што я i папраўдзе люблю звяроў. Цяпер я пасаромлены, i хай будзе мне гэта добрай навукай.

Сулейман-iбн-Дауд быў i напраўду мудрэц, мой любенькi хлопчык. Пасля гэтага выпадку ён ужо нiколi не забываўся, што выхваляцца неразумна. I вось цяпер якраз i пачынаецца сапраўдная казка.

У Сулеймана-iбн-Дауда было много жонак. У яго было дзевяцьсот дзевяноста дзевяць жонак, калi не лiчыць найпрыгажэйшай Балкiды. Усе яны жылi ў вялiкiм залатым палацы пасярод цудоўнага саду з фантанамi.

На самай справе Сулейману-iбн-Дауду зусiм не патрэбны былi дзевяцьсот дзевяноста дзевяць жонак, але ў тыя часы кожны меў па некалькi жонак, так што цар, вядома, мусiў браць сабе яшчэ больш, каб паказаць, што ён цар.

Адны з iх былi красунi, другiя проста ўродзiны. Непрыгожыя вечна варагавалi з красунямi, i тыя ад гэтага таксама рабiлiся пачварамi, i ўсе яны сварылiся з Сулейманам-iбн-Даудам, што прычыняла яму вялiкiя пакуты. Адна толькi цудоўная Балкiда нiколi не сварылася з Сулейманам-iбн-Даудам, бо дужа яна кахала яго. Яна альбо сядзела ў сябе ў залатым палацы, альбо гуляла па садзе, i ёй было вельмi шкада Сулеймана-iбн-Дауда.

Вядома, каб ён захацеў пакруцiць у сябе на пальцы пярсцёнак i паклiкаць Джынаў i Афрытаў, яны ператварылi б усiх яго дзевяцьсот дзевяноста дзевяць жонак у белых аслiц, або ў хартоў, або ў зярняткi граната. Але Сулейман-iбн-Дауд баяўся зноў аказацца выхвалякам.

Таму, калi яго крыклiвыя жонкi сварылiся ўжо занадта моцна, ён толькi сыходзiў у зацiшны куточак свайго саду пры палацы i праклiнаў тую часiну, калi ён нарадзiўся на свет.

Аднойчы здарылася так, што яны сварылiся ўжо тры тыднi запар – усе дзевяцьсот дзевяноста дзевяць жонак. Сулейман-iбн-Дауд сышоў ад iх, як звычайна, у цiхi закутак саду. I сярод апельсiнавых дрэў ён сустрэў Балкiду Найпрыгажэйшую. I яна сказала:

– О пане мой, святло вачэй маiх, пакруцi ў сябе на пальцы пярсцёнак i пакажы гэтым эгiпецкiм, месапатамскiм, кiтайскiм, персiдскiм царыцам, якi ты вялiкi i грозны валадар.

Але Сулейман-iбн-Дауд захiтаў галавою i адказаў:

– О панi мая, радасць жыцця майго, успомнi Звяругу, што выплыў з марской глыбiнi i асарамацiў мяне перад усiмi звярамi, якiя толькi ёсць на зямлi, за тое, што я надумаўся павыхваляцца. Цяпер, калi я пачну выхваляцца перад гэтымi персiдскiмi, абiсiнскiмi, кiтайскiмi, эгiпецкiмi царыцамi толькi таму, што яны дакучаюць мне сваёю балбатнёю, я магу яшчэ горш асарамацiцца.

I Балкiда Найпрыгажэйшая сказала ў адказ:

– О пане мой, скарб душы маёй, што ж ты будзеш рабiць?

I Сулейман-iбн-Дауд адказаў:

– О панi мая, уцеха сэрца майго, давядзецца аддаць свой лёс у рукi тых дзевяцiсот дзевяноста дзевяцi царыц, якiя выводзяць мяне з цярпення сваiмi няспыннымi сваркамi.

I ён пайшоў мiма лiлеяў i японскiх лакатаў, мiма ружаў, каннаў i духмянага iмбiру, што раслi ў садзе, i прыйшоў да вялiзнага камфорнага дрэва, якое празвалi Камфорнае Дрэва Сулеймана-iбн-Дауда.

А Балкiда схавалася мiж высокiх касачоў, плямiстага бамбуку i чырвоных лiлеяў, каб быць блiжэй да свайго каханага Сулеймана-iбн-Дауда.

У гэты час пад дрэвам праляталi два матылькi. Яны сварылiся.

Сулейман-iбн-Дауд пачуў, што адзiн з iх сказаў другому:

– Як ты смееш гаварыць са мною гэтак непачцiва i груба? Хiба ты не ведаеш, што варта мне тупнуць нагою – i ўзачнецца навальнiца, i ўвесь палац Сулеймана-iбн-Дауда, i ўвесь гэты сад праваляцца ў тартарары!

Тады Сулейман-iбн-Дауд забыўся на ўсiх сваiх дзевяцьсот дзевяноста дзевяць сварлiвых жонак i засмяяўся. Ён смяяўся з самахвальства Матылька, i смяяўся гэтак доўга, што затрэслася нават камфорнае дрэва. I ён выставiў палец i сказаў:

– Ану, хадзi ты сюды, чалавечак!

Матылёк страшэнна спалохаўся, але нiчога не зробiш, давялося яму падляцець да Сулеймана-iбн-Дауда i сесцi, трапечучы крыльцамi, на яго выстаўлены палец. Сулейман-iбн-Дауд нахiлiў галаву i цiхенька прашаптаў:

– Ах, чалавечак, ты ж цудоўна ведаеш, што, колькi б ты нi тупаў нагою, ад гэтага не зварухнецца нават травiнка! Чаму ж ты гэтак бессаромна лжэш сваёй жонцы? Гэта ж праўда, што яна твая жонка?

Матылёк паглядзеў на Сулеймана-iбн-Дауда i ўбачыў наймудрэйшыя вочы цара, што зiхацелi, як зоркi ў марозную ноч. I ён склаў крыльцы, i схiлiў галаву, i сабраў усю сваю мужнасць, i сказаў:

– Сапраўды, гэта мая жонка, а ты сам добра ведаеш, што яны такое, нашы жонкi.

Сулейман-iбн-Дауд ухмыльнуўся ў бараду i адказаў:

– Так, браце мой, гэта я вельмi добра ведаю.

– Трэба ж трымаць iх у паслухмянасцi, – сказаў Матылёк. – А мая жонка лае мяне ўжо ўсю ранiцу, я i настрашыў яе, каб яна перастала бушаваць i сварыцца.

I Сулейман-iбн-Дауд сказаў:

– Што ж, можа, гэта i сапраўды ўцiхамiрыць яе. Iдзi да свае жонкi, о браце мой, а я паслухаю, што ты ёй скажаш.

Паляцеў Матылёк назад да сваёй жонкi, якая сядзела пад лiсцiкам i дрыжала ад страху.

I яна ўсклiкнула:

– Ён чуў твае словы! Сулейман-iбн-Дауд чуў, што ты сказаў!

– Чуў, – адказаў Матылёк. – Я i хацеў, каб ён чуў.

– I што ж ён сказаў? О, што ж ён сказаў?

– Ну, – адказаў Матылёк, важна памахваючы крыльцамi, – мiж намi, дарагая, (вядома, я не асуджаю яго, бо палац вельмi дорага каштуе, ды i апельсiны якраз даспяваюць). Зрэшты, ён прасiў мяне не тупаць, i я паабяцаў, што не тупну.

– Божа мой! – усклiкнула жонка Матылька i прыцiхла, а Сулейман-iбн-Дауд смяяўся да слёз з нахабства гэтага прайдзiсвета.

Балкiда Найпрыгажэйшая стаяла за дрэвам сярод пунсовых лiлеяў i ўсмiхалася ўпотай, бо яна чула ўсю размову. I яна падумала: "Калi я i праўда мудрая, я магу збавiць свайго каханага ад дакучлiвых сварлiвых царыц". Яна выставiла палец i цiхенька прашаптала жонцы Матылька:

– Малюсенькая жанчына, хадзi-тка сюды!

Матылiха страшэнна спужалася, ды нiчога не зробiш, яна падляцела да Балкiды i села на яе белую руку.

Балкiда нахiлiла сваю прыгожую галаву i прашаптала:

– Малюсенькая жанчына, няўжо ты i праўда паверыла таму, што сказаў табе муж?

Матылiха зiрнула на Балкiду i ўбачыла вочы Найпрыгажэйшай царыцы, што зiхацелi, як зiхацiць возера ў месячную ноч. Матылiха склала крыльцы i, сабраўшы ўсю сваю мужнасць, сказала:

– О царыца, красуйся на векi вякоў! Ты ж ведаеш, што такое мужы!

I царыца Балкiда, мудрая Балкiда Саўская, падняла руку да вуснаў, каб схаваць усмешку, i сказала:

– Так, сястрыца мая, ведаю.

– Яны злуюцца за дробязi, – сказала Матылiха, хутка-хутка распасцiраючы i складваючы крыльцы, – i мы павiнны ўлагоджваць iх, о Царыца, каб яны не бурчалi. Яны нiколi не думаюць нават паловы таго, што кажуць. Калi мужу майму гэтак хочацца верыць, нiбыта я паверыла, што варта яму тупнуць нагой i палац Сулеймана-iбн-Дауда знiкне, няхай сабе верыць, не буду яму пярэчыць. Усё адно заўтра ён пра гэта забудзецца.

– Так, сястрыца мая, ты кажаш шчырую праўду, – прамовiла Балкiда, – але, калi ён наступны раз пачне перад табою выхваляцца, злавi яго на слове. Скажы яму, каб ён i папраўдзе тупнуў нагою, i паглядзi, што з гэтага выйдзе. Ён будзе дужа пасаромлены. Вось пабачыш.

Матылiха паляцела да свайго Матылька, а праз пяць хвiлiн яны ўжо сварылiся – яшчэ мацней, чым раней.

– Успомнi, – сказаў Матылёк, – успомнi, што я магу зрабiць, калi тупну нагою!

– Я табе анi не веру, – адказала Матылiха, – i я была б рада паглядзець, што ў цябе з гэтага выйдзе! Тупнi! Тупнi! Калi ласка, тупнi!