Текст книги "Potop, tom trzeci"
Автор книги: Henryk Sienkiewicz
Жанр:
Историческая проза
сообщить о нарушении
Текущая страница: 28 (всего у книги 30 страниц)
koroniarz – mieszkaniec Korony, tj. Polski, w przeciwstawieniu do mieszkańców wielkoksiążęcej Litwy.
piekielny komput – wojska diabelskie; komput – jednostki wojskowe, zatrudniane i opłacane zgodnie z ustaleniami sejmu w XVII i XVIII w.
sam (daw.) – tam; tutaj.
zalterować się (z łac.) – zmienić nastrój, zdenerwować się.
incipio, incipere (łac.) – zaczynać; tu 1 os. lp cz.przysz. incipiam: zacznę, zaczynam.
siła (daw.) – dużo, wiele.
temperancji (z łac.) – umiarkowanie.
kartauna (z niem.) – działo oblężnicze o długiej lufie.
zronić – zgubić, upuścić.
polityczny (z łac. politicus) – uprzejmy, obyczajny.
wolej – lepiej, chętniej.
wolentarz – ochotnik, żołnierz nie otrzymujący żołdu, walczący w imię swoich przekonań lub dla łupów wojennych.
krotofila a. krotochwila (starop.) – żart.
spostponować (z łac.) – obrazić, zlekceważyć.
podkurek – posiłek nocny, spożywany, kiedy kur, tj. kogut, pieje.
alteracja (z łac.) – zmiana nastroju, wzburzenie.
wyprawuje – dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: wyprawia.
ekspediować (z łac.) – wyprawiać, wysyłać.
kontentacja (z łac.) – zadowolenie.
eksperiencja (z łac.) – doświadczenie.
conservare iuventutem meam (łac.) – zachować swoją młodość.
żywie – dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: żyje.
któren – dziś popr. który.
iść komunikiem (daw.) – jechać konno, wierzchem; komunik (daw.) – jeździec, kawalerzysta.
wyżenąć (daw.) – wygnać.
arx regia (łac.) – zamek królewski.
Matuzal – Matuzalem, postać biblijna opisana w Księdze Rodzaju, dziadek Noego, najdłużej żyjący człowiek, miał przeżyć 969 lat.
konfident (daw., z łac.) – tu: zaufany przyjaciel, powiernik (dziś: donosiciel).
ufnal – gwóźdź o kwadratowym przekroju, służący do przytwierdzania podków do kopyt końskich.
siła (daw.) – dużo, wiele.
senatores (łac.) – senatorowie.
scriptor, scriptoris (łac.) – pisarz; tu M. lm scriptores: pisarze.
calamitas, calamitatis (łac.) – nieszczęście; tu M. lm calamitates: nieszczęścia.
collegium Jesuitarum (łac.) – kolegium jezuickie.
invidia (łac.) – zazdrość.
villa regia (łac.) – pałac królewski.
hetmany – dziś popr. forma N. lm: z hetmanami.
Duglas – Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.
ekspediować (z łac.) – wyprawiać, wysyłać.
przynuka (z ukr.) – przymus, usilne namawianie.
ordynans (z łac.) – rozkaz.
imainować sobie (daw., z łac.) – imaginować sobie, wyobrażać sobie.
promulgowanie (z łac. promulgo, promulgare: wyjawiam, obwieszczam) – ogłoszenie.
vacuum (łac.) – pustka, próżnia.
płazem – płaską stroną szabli.
kiper – zawodowy znawca win, zarządzający piwniczką.
bibosza (z łac. bibo, bibere: pić) – opój, smakosz trunków.
larum (łac.) – alarm.
spieszony – pozbawiony konia, pieszy.
wolentarz – ochotnik, żołnierz nie otrzymujący żołdu, walczący w imię swoich przekonań lub dla łupów wojennych.
effendi (z tur.) – pan, władca.
czambuł (z tur.) – tu: zagon, oddział.
rzeźba – tu: rzeź.
troczyć – tu: powiązać.
powodować – tu: prowadzić, kierować.
parol (z fr.) – słowo honoru.
kulbaka – wysokie siodło.
bagadyr (z tur.) – bohater, wielki wojownik.
ordyniec – członek ordy, Tatar.
kołpak – wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.
konfuzja (z łac.) – wstydliwa porażka, zawstydzenie.
buzdygan (z tur.) – rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera.
bagadyr (z tur.) – bohater, wielki wojownik.
Wittenberg – Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.
spraktykować – tu: utwierdzić, całkowicie przeciągnąć na swoją stronę, rozpracować.
sak – sieć na ryby, tu: pułapka.
iocus (łac.) – żart.
kufa – beczka.
gemajn (daw., z niem. gemein: zwykły) – szeregowiec, zwykły żołnierz.
Sokal – miasto w płn.-zach. części Ukrainy, nad Bugiem.
siła (daw.) – dużo, wiele.
galicka choroba – choroba weneryczna.
zdać się na kondycję – poddać się, podpisać zawieszenie broni; kondycja (z łac.) – warunek.
każden – dziś popr.: każdy.
krzywuła – wygięty flet, popularny w muzyce renesansowej, a dziś używany w folkowej.
litaury – wielkie bębny wojskowe, kotły.
ordynek (z niem. Ordnung) – porządek, szyk, szereg.
fryz a. fryza – marszczony kołnierz z koronki.
Vivat Joannes Casimirus (łac.) – niech żyje Jan Kazimierz.
statysta (daw.) – polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba występująca w filmie lub sztuce teatralnej w podrzędnej roli).
Minerwa (mit. rzym.) – bogini mądrości, odpowiednik gr. Ateny.
faszyna – umocnienia z powiązanych gałęzi wikliny, służące kiedyś do uzupełniania fortyfikacji, a dziś do zabezpieczania brzegów rzek i stawów.
oskard – narzędzie do prac ziemnych, podobne do kilofa.
Duglas – Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.
kartauna (z niem.) – działo oblężnicze o długiej lufie; tu D. lm utworzony jak dla rzecz. r.m.
żywić – tu: pozostawiać przy życiu, darować życie.
faskula – pocisk.
kartacz – pocisk artyleryjski składający się z lekkiej obudowy wypełnionej kulkami ołowianymi, służący do zwalczania siły żywej na niewielkich odległościach; od XIX w. zastąpiony szrapnelami i pociskami odłamkowymi.
perspektywa (daw.) – luneta.
siła (daw.) – dużo, wiele.
lubo (daw.) – chociaż, mimo że.
kartauna (z niem.) – działo oblężnicze o długiej lufie.
jeneralny – dziś popr.: generalny.
któren – dziś popr. który.
Żmudź – płn.-zach. część Litwy.
letnik (daw.) – altana.
bagadyr (z tur.) – bohater, wielki wojownik.
indygenat (z łac.) – nadanie cudzoziemcowi polskiego szlachectwa.
konfident (daw., z łac.) – zaufany przyjaciel, powiernik (dziś: donosiciel).
prospekt (z łac.) – widok.
lubo (daw.) – chociaż, mimo że.
konterfekt – obraz, portret.
propono, proponere (łac.) – proponować; tu 3.os. lp cz.przesz. proposuit: proponował.
amicycja (z łac.) – przyjaźń.
Diana (mit. rzym.) – dziewicza bogini łowów, odpowiednik gr. Artemidy.
miesiąc (daw.) – księżyc.
księżniczka Januszówna – Anna Maria Radziwiłłówna (1640–1667), od 1665 r. żona Bogusława Radziwiłła.
księżna Januszowa (…) z córką – matka Anny Marii Radziwiłłówny, Katarzyna Potocka, zmarła w 1642 r., a w 1645 r. Radziwiłł ożenił się z córką hospodara mołdawskiego, Marią Lupu (natomiast siostra Marii, Roksana, została później synową Bohdana Chmielnickiego). Anna Maria nie była zatem córką, lecz pasierbicą księżnej.
bezoar – substancja powstała w żołądku zwierzęcym z niestrawionych włókien roślinnych i sierści, uważana w średniowieczu za odtrutkę na dolegliwości żołądkowe; tu: napój magiczny.
dekokt – napój leczniczy lub magiczny.
ksieni – przełożona klasztoru, przeorysza.
westalka – w starożytnym Rzymie dziewicza kapłanka strzegąca świętego ognia w świątyni Westy, otoczona wielkim szacunkiem i nietykalna.
trąbki przez munsztuk grają – słychać stłumiony sygnał do odjazdu; munsztuk – kiełzno, element uprzęży, zakładany na pysk koński i służący do kierowania szczególnie nieposłusznym wierzchowcem.
z Wielkopolany – dziś popr. forma N. lm: z Wielkopolanami.
kartauna (z niem.) – działo oblężnicze o długiej lufie.
Wittenberg – Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.
hakownica – ręczna broń palna, powstała w końcu średniowiecza jako udoskonalona wersja rusznicy.
organki – działo, używane w XVI i XVII w., złożone z wielu luf karabinowych na jednym łożu, ładowane od przodu i odpalane wspólnym lontem.
piechota łanowa – wojsko zaciężne narodowego autoramentu, złożone z chłopów z dóbr królewskich, szlacheckich i kościelnych, powoływanych po jednym z każdych 15 łanów, tj. z ok. 200 ha.
wrzeciądze – okucia na drzwiach, służące do zamykania ich od wewnątrz (np. na skoble lub kłódki).
ośnik – dziś narzędzie do strugania i korowania drewna, wyposażone w dwie rękojeści i stalowe ostrze.
anguł (z łac. angulus: kąt, róg) – załamanie, występ muru, rodzaj bastionu.
simia (łac.) – małpa; tu M. lm simia: małpy.
wyloty – szerokie, rozcięte rękawy kontusza, w czasie walki zarzucane na plecy, żeby nie przeszkadzały.
simiarum destructor (łac.) – pogromca małp.
victor (łac.) – zwycięzca.
victus (łac.) – zwyciężony.
sukurs (z łac.) – pomoc, wsparcie, odsiecz, ratunek.
konfuzja (z łac.) – wstyd, zawstydzenie.
Wittenberg – Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.
Wittenberg – Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.
substancja (z łac.) – majątek, dobra materialne.
Illium – Troja, miasto opisane w Iliadzie, rządzone przez króla Priama.
sam (daw.) – tam, tutaj.
kulbaka – wysokie siodło.
nowenna – specjalne nabożeństwo katolickie, rozłożone na dziewięć dni.
krotofila a. krotochwila (starop.) – żart.
Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) – rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667), o której Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską; kariera Chowańskiego zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna.
dobrudzcy ordyńcy – dobrudzcy Tatarzy, orda tatarska z zachodu, z terenów dzisiejszej Mołdawii i płd. Ukrainy.
Te Deum laudamus (łac.) – Ciebie Boga wysławiamy; hymn kościelny, śpiewany przy szczególnie uroczystych okazjach.
dryjakiew – driakiew, używany w medycynie ludowej uniwersalny lek roślinny, złożony m.in. z cynamonu, imbiru, dziurawca, miodu, mięsa żmii, ziemi z Lemnos, często z dodatkiem opium; tu: środek odurzający.
po harapie – po sprawie, dokonane; harap – bicz z krótką rękojeścią i długim plecionym rzemieniem, używany dawniej na psy myśliwskie; por. przysł.: jak z bicza strzelił.
Wołoszka – Maria Lupu, wdowa po księciu Januszu Radziwille, córka hospodara mołdawskiego, Wasyla (Bazylego) Lupu, w 1653 r. pozbawionego tronu przez władcę sąsiedniej Wołoszczyzny (siostra Marii, Roksana, była synową Bohdana Chmielnickiego).
pasierbica – Anna Maria Radziwiłłówna (1640–1667), córka Janusza Radziwiłła i Katarzyny Potockiej, od 1665 r. żona Bogusława Radziwiłła.
fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) – damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.
statysta (daw.) – polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba występująca w filmie lub sztuce teatralnej w podrzędnej roli).
Żmudź – płn.-zach. część Litwy.
koleśno – kolasami, karetami.
wniosła za nim instancję – wstawiła się za nim.
Ludwika Maria Gonzaga de Nevers (1611–1667) – księżniczka mantuańska, królowa Polski, żona dwóch polskich królów: Władysława IV i Jana II Kazimierza.
kondycja – tu: pozycja społeczna.
stryj – Janusz (1612–1665) i Bogusław (1620–1669) byli braćmi stryjecznymi, tu słowo „stryj” podkreśla być może różnicę wieku i opiekuńczy stosunek Janusza do Bogusława.
zali (daw.) – czy, czyż.
moderacja (z łac.) – umiarkowanie, wstrzemięźliwość.
jurgieltnik (z niem. Jahrgeld: coroczna wypłata) – tu: najemnik (w innych przypadkach: urzędnik skorumpowany przez obce państwo).
zalterowan (z łac.) – wzburzony, zdenerwowany.
salwować (z łac.) – ratować.
Bóg Cię z dzieciątkiem salwował od Herodowej złości – modlitwa do Matki Boskiej, wspominająca wydarzenia związane z ucieczką Maryi i Józefa z nowo narodzonym Jezusem do Egiptu, opisane w Biblii; wybór właśnie maryjnej modlitwy jest znaczący, kiedy prześladowcą Oleńki okazuje się wyznawca kalwinizmu, negującego kult maryjny.
przezpieczność (daw.) – bezpieczeństwo.
kałamaszka – odkryty jednokonny pojazd czterokołowy bez resorów, używany na Kresach w XVII i XVIII w. Drewniane koła osadzone były na drewnianej osi, którą smarowano mazią w celu zmniejszenia oporów.
Mea culpa, mea maxima culpa (łac.) – moja wina, moja bardzo wielka wina.
Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) – rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667), o której Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską; kariera Chowańskiego zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna.
Żmudź – płn.-zach. część Litwy.
infamis (łac.) – banita, człowiek pozbawiony honoru i wyjęty spod prawa.
pieńka – konopie.
intrata – zysk z posiadłości ziemskiej.
siła (daw.) – dużo, wiele.
regalista – rojalista, zwolennik króla.
supir (z fr. soupir) – westchnienie.
delineo, delineare (łac.) – narysować.
jasyr – niewola tatarska.
oprymować (z łac.) – uciskać.
skrupuły (z łac.) – wyrzuty sumienia, wątpliwości.
konstelacje – układ gwiazd.
chasa – banda, zbrojny tłum.
alteracja (z łac.) – zdenerwowanie, wzburzenie.
Jowisz (mit. rzym.) – najwyższe bóstwo rzymskiego panteonu, odpowiednik gr. Zeusa; wiele mitów opowiada o jego miłosnych podbojach i licznym potomstwie.
malowany – tu: pozorny, udawany.
w Prusiech – dziś popr. forma Ms.: w Prusach.
rewokować (łac. revoco, revocare: odwoływać) – nawrócić się.
Żmudź – płn.-zach. część Litwy.
crescite et multiplicamini (łac.) – rośnijcie i rozmnażajcie się.
kontentacja (z łac.) – zadowolenie; tu: nagroda, zadośćuczynienie.
intercyza – umowa przedślubna.
mea culpa (łac.) – moja wina.
kontentacja (z łac.) – zadowolenie; tu: nagroda, zadośćuczynienie.
kondycja (z łac.) – warunek.
respons (z łac.) – odpowiedź.
odzyszczesz – dziś popr. forma 2.os. lp cz.przysz.: odzyskasz.
Leander i Hero (mit. gr.) – mityczni kochankowie. Hero była kapłanką Afrodyty w Sestos nad Hellespontem (dziś Dardanele, cieśnina u zach. wybrzeży Turcji, łącząca Morze Egejskie z Morzem Marmara), a Leander każdej nocy przepływał do niej z drugiego brzegu cieśniny, prowadzony światłem lampki w oknie ukochanej. Pewnej nocy wiatr zgasił lampkę i Leander utonął, a Hero popełniła samobójstwo, rzucając się z wieży do morza.
sklep – piwnica, lochy.
cum omnibus titulis (łac.) – ze wszystkimi tytułami.
zali (daw.) – czy, czyż.
primo voto (łac.) – w pierwszym małżeństwie.
błaźnica (daw., reg.) – pieszczotliwie: młódka, panienka.
Żmudź – płn.-zach. część Litwy.
inwidia (z łac.) – zazdrość, zawiść.
admiracja (z łac.) – podziw, uwielbienie.
hic mulier (łac.: ten kobieta) – mężna, wojownicza kobieta, herod-baba.
de domo (łac.) – z domu.
abominacja (z łac.) – wstręt, odraza, obrzydzenie.
Mazarin, Jules (1602–1661) – własc. Giulio Raimondo Mazzarini, Włoch, francuski kardynał, pierwszy minister i reformator Francji, którą faktycznie rządził w zastępstwie małoletniego Ludwika XIV.
odium (łac.) – nienawiść, niechęć.
nec Hercules contra plures (łac.) – nawet Herkules na nic przeciw wielu.
statysta (daw.) – polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba występująca w filmie lub sztuce teatralnej w podrzędnej roli).
cursus (łac.) – przebieg.
pacta conventa (łac.: uzgodnione warunki) – umowa podpisywana podczas sejmu koronacyjnego przez każdego króla wybranego poprzez wolną elekcję, począwszy od 1573 r. Pacta conventa wraz z tzw. artykułami henrykowskimi uzależniały ściśle władzę królewską od woli szlachty, zapewniając jej wszystkie dotychczasowe przywileje; zobowiązując monarchę do regularnego zwoływania sejmów, ustanawiając u boku króla radę szesnastu senatorów-rezydentów, z którymi król miał uzgadniać wszelkie decyzje polityczne; uniemożliwiając przekształcenie monarchii elekcyjnej w dziedziczną, a wreszcie zezwalając na wypowiedzenie królowi posłuszeństwa poprzez wywołanie rokoszu, gdyby król naruszał przywileje szlacheckie. Przy okazji dokument zapewniał również wolność wyznania.
consentior, consentire (łac.) – zgadzam się.
mamli (daw.) – czy mam.
Penelopa (mit. gr.) – opisana w Odysei żona Odyseusza, która czekała wiernie na męża przez 20 lat.
statysta (daw.) – polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba występująca w filmie lub sztuce teatralnej w podrzędnej roli).
konfident (daw., z łac.) – tu: zaufany przyjaciel, ktoś, na kim można polegać (dziś: donosiciel).
formaliter (łac.) – formalnie, legalnie.
intercyza – umowa przedślubna.
wiano – posag.
Żmudź – płn.-zach. część Litwy.
wojłok (z tur.) – filc, gruby materiał ze zbitej wełny; tu: miękkie kapcie.
rajfur – stręczyciel.
hippocentaur (z gr.) – centaur, w mit. gr. pół koń, pół człowiek; tu przydomek, oznaczający jeźdźców tak dobrych, jakby zrośniętych z wierzchowcem.
Chimera (mit. gr.) – potwór ziejący ogniem, z głową lwa, ciałem kozy i ogonem węża.
impedimentum (łac.) – przeszkoda, kłopot.
któren – dziś popr. który.
podrwić głową – źle coś obmyślić.
papista – katolik, zwolennik papieża.
semen – Kozak.
ze Szwedy – dziś popr. forma N. lm: ze Szwedami.
prezydium (z łac. praesidium) – straż, zbrojna załoga.
siła (daw.) – dużo, wiele.
akomodować (z łac.: przystosować) – tu: przypodobać się, dogadzać.
intrata – dochód z dóbr ziemskich, pożytek.
eks-kardynał w koronie – król Jan Kazimierz, po dwóch latach nowicjatu w zakonie jezuitów, mimo braku święceń kapłańskich w 1646 r. został mianowany przez papieża kardynałem. Zrezygnował z tej godności, kiedy został królem i poślubił wdowę po bracie, królową Marię Ludwikę Gonzagę.
Dalila nie obcięła włosów Samsonowi – Samson (XII w. p.n.e.), opisany w Biblii bohater izraelski, walczący z Filistynami, został obdarzony przez Boga niezwykła siłą, zaklętą w jego długich włosach. Jego kochanka Dalila, przekupiona przez wrogów, ostrzygła go i bezsilnego wydała Filistynom. Po długiej niewoli Samson, odzyskawszy część siły, zdołał zburzyć filary w budynku, w którym był więziony, grzebiąc pod gruzami siebie i wielu wrogów.
jurgieltnik (z niem. Jahrgeld: coroczna wypłata) – oficer lub urzędnik opłacany przez obce państwo (lub korumpowany przez kogoś innego stałą pensją).
prezydium (z łac. praesidium) – straż, zbrojna załoga.
ciwun (reg.) – urzędnik, zarządca.
Concordia res parvae crescunt, discordia maximae dilabuntur (łac.) – W zgodzie małe rzeczy wzrastają, w niezgodzie nawet największe upadają; cytat z pism rzymskiego historyka Salustiusza (86–34 p.n.e.).
fatum (łac.) – los, zrządzenie losu, przeznaczenie; tu M. lm fata: losy.
amicycja (z łac.) – przyjaźń.
wyekskuzować (z łac. excuso, excusare) – wytłumaczyć, usprawiedliwić.
skrypt – skrypt dłużny, dokument wystawiony przez dłużnika, zawierający potwierdzenie zaciągniętego długu i zobowiązanie do jego zwrotu.
konfident (z łac., daw.) – tu: zaufany przyjaciel, ktoś, na kim można polegać, powiernik (dziś: donosiciel).
jurgieltnik (z niem. Jahrgeld: coroczna wypłata) – oficer lub urzędnik opłacany przez obce państwo (lub korumpowany przez kogoś innego stałą pensją); tu: żołnierz bez honoru, służący tylko dla pieniędzy.
ad rebelionem (z łac.) – do rebelii.
excitare (łac.) – podżegać, podniecać.
praesidium (łac.) – ochrona, straż, zbrojna załoga.
sub poena (łac.) – pod karą.
cekhauz (z niem.) – arsenał, zbrojownia.
bezczestny – pozbawiony czci, niehonorowy.
exemplum (łac.) – przykład.
taki (reg.) – przecież, jednak.
zniesion – tu: zwyciężony, pobity.
z Tatary – dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.
panna respektowa – kobieta niezamężna, szlachcianka, pozostająca na utrzymaniu bogatych krewnych lub pracodawców.
patoka – płynny miód.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, przed 1549 r. rezydencja książąt Wiśniowieckich, w 1655 r. znajdowało się na terytorium zajętym przez Kozaków.
książę Jeremi – Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651), książę, dowódca wojsk polskich w walkach z Kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).
siła (daw.) – dużo, wiele.
