Текст книги "Potop, tom trzeci"
Автор книги: Henryk Sienkiewicz
Жанр:
Историческая проза
сообщить о нарушении
Текущая страница: 27 (всего у книги 30 страниц)
któren – dziś popr. który.
prezydium (z łac. praesidium) – straż, zbrojna załoga.
partia – tu: oddział.
żywić – tu: pozostawiać przy życiu, darować życie.
Żmudź – płn.-zach. część Litwy.
mieszczany – dziś popr. forma N. lm: mieszczanami.
Duglas – Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.
Miller – Burchard Müller von der Lühnen (1604–1670), szwedzki wojskowy, generał, uczestnik mi.in. wojny trzydziestoletniej, II wojny północnej i wojny polsko-szwedzkiej.
Wittenberg – Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.
przez galicką chorobę toczon – chory na chorobę weneryczną.
vir molestissimus (łac.) – mąż niezmiernie uciążliwy, uprzykrzony.
wsparł – tu: starł się z nim.
ordynek (z niem. Ordnung) – porządek, szyk.
rajtar – średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną.
siła (daw.) – dużo, wiele.
język – tu: informator, żołnierz nieprzyjacielski, wzięty do niewoli w celu przesłuchania i zasięgnięcia informacji o wojskach wroga, ich liczebności, rozmieszczeniu i zamiarach.
siła (daw.) – dużo, wiele; bardzo.
każden – dziś popr.: każdy.
dowcip (daw.) – rozum, inteligencja.
mon prince (fr.) – mój książę.
archiduk – arcyksiążę.
język – tu: informator, żołnierz nieprzyjacielski, wzięty do niewoli w celu przesłuchania i zasięgnięcia informacji o wojskach wroga, ich liczebności, rozmieszczeniu i zamiarach.
władyka – władca, książę.
ekstraordynaryjny (z łac.) – niezwykły, nadzwyczajny.
krotochwila (starop.) – żart.
imaginacja (z łac.) – wyobraźnia, wyobrażenie.
fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) – damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.
wenerować (z łac.) – uwielbiać.
vir incomparabilis (łac.) – mąż niezrównany.
z Kozaki – dziś popr. forma N. lm: z Kozakami.
dowcip (daw.) – rozum, inteligencja.
oleum (łac.) – olej.
Est modus in rebus (łac.) – na wszystko jest sposób.
hospodar – tytuł władcy Wołoszczyzny, państwa położonego na terenie dzisiejszej płd. Rumunii, zależnego od Imperium Osmańskiego.
kondycja (łac.) – warunek.
siła (daw.) – dużo, wiele.
potrzeba – tu: bitwa.
kontempt (z łac.) – lekceważenie, pogarda.
lafa (daw.) – żołd, płaca.
Eques polonus sum (łac.) – jestem polskim rycerzem.
ma foi (fr.) – słowo daję, dalibóg, doprawdy.
parol (z fr.) – słowo honoru.
taki (reg.) – jednak, tak więc, przecież.
futrowanie – obicie z desek, boazeria; por. futryna.
język – tu: informator, żołnierz nieprzyjacielski, wzięty do niewoli w celu przesłuchania i zasięgnięcia informacji o wojskach wroga, ich liczebności, rozmieszczeniu i zamiarach.
któren – dziś popr. który.
kromwelowscy Anglicy – żołnierze Olivera Cromwella (1599–1658), angielskiego polityka i wybitnego dowódcy, który doprowadził do skazania na śmierć króla Karola I Stuarta (1600–1649) i został lordem protektorem Anglii.
buzdygan (z tur.) – rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera.
anguł (z łac. angulus: kąt, róg) – załamanie, występ muru, rodzaj bastionu.
perspektywa (daw.) – luneta.
śmigownica – falkonet a. sokolik, działo polowe piechoty, ładowane od przodu, używane w XVI-XVIII w., rodzaj oktawy kolubryny o kalibrze 55-70 mm, stosowane także w bitwach morskich do abordażu.
gemajn (daw., z niem. gemein: zwykły) – szeregowiec.
zali (daw.) – czy, czyż.
respons (z łac.) – odpowiedź.
własnymi słowy – dziś popr. forma N. lm: własnymi słowami.
trefniś – błazen.
princeps, principis (łac.) – pan, władca, książę, cesarz.
kontempt (z łac.) – obraza, pogarda, lekceważenie.
któren – dziś popr. który.
nieodbicie – koniecznie.
bogactwy – dziś popr. forma N. lm: bogactwami.
dowcip (daw.) – rozum, inteligencja.
patoka – płynny miód.
przecz (daw.) – po co.
konsyliarz (z łac.) – doradca.
skonfundować (z łac.) – zbić z tropu, zawstydzić.
każden – dziś popr.: każdy.
spyża (daw.) – prowiant, żywność.
iść komunikiem (daw.) – jechać konno, wierzchem, bez wozów i piechoty; komunik (daw.) – jeździec, kawalerzysta.
Wittenberg – Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.
żywot (daw.) – brzuch.
szwedzki Aleksander (…) polskiego Dariusza – nawiązanie do historii starożytnej, do zwycięskiej wojny władcy macedońskiego Aleksandra Wielkiego (356–323 p.n.e.) z królem perskim Dariuszem (zm. 330 p.n.e.).
ruń – tu: roślinność, trawy.
porzecze – łąka nad rzeką.
okiść – ciężki śnieg na gałęziach drzew.
podstrzesze – miejsce pod okapem dachu.
Wittenberg – Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.
staje – daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.
Łazarz – nieboszczyk, wskrzeszony przez Jezusa Chrystusa po kilku dniach spoczywania w grobie.
wolentarz – ochotnik, żołnierz nie otrzymujący żołdu, walczący w imię swoich przekonań lub dla łupów wojennych.
Millera —Miller – Burchard Müller von der Lühnen (1604–1670), szwedzki wojskowy, generał, uczestnik mi.in. wojny trzydziestoletniej, II wojny północnej i wojny polsko-szwedzkiej.
Duglas – Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.
Lubomirski, Jerzy Sebastian herbu Szreniawa bez Krzyża (1616–1667) – marszałek wielki koronny, później hetman polny koronny i starosta spiski; w latach 60. przywódca rokoszu, który ograniczył absolutystyczne dążenia Jana Kazimierza; zmarł na wygnaniu.
siła (daw.) – dużo, wiele.
język – tu: informator, żołnierz nieprzyjacielski, wzięty do niewoli w celu przesłuchania i zasięgnięcia informacji o wojskach wroga, ich liczebności, rozmieszczeniu i zamiarach.
spyża – jedzenie, prowiant.
rajtar – średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną.
munsztuk – kiełzno, element uprzęży, zakładany na pysk koński i służący do kierowania szczególnie nieposłusznym wierzchowcem.
ordynek (z niem. Ordnung) – porządek, szyk, szereg.
któren – dziś popr. który.
zali (daw.) – czy, czyż.
tarantowy – o sierści białej w plamy.
kołpak – wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.
kulbaka – wysokie siodło.
Tatarzy białogrodzcy – Tatarzy mieszkający w Białogrodzie (a. Akermanie, dziś ukr.: Biłhorod-Dnistrowskij), położonym nad limanem Dniestru, ok. 20 km od Morza Czarnego, na terenie dzisiejszej płd. Ukrainy, ok. 50 km na płd. zach. od Odessy. Miasto, założone w VI w. p.n.e. jako kolonia grecka, w XVII i XVIII w. znajdowało się w rękach tatarskich.
staja – daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.
wilcy – dziś popr. forma M. lm: wilki.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, przed 1549 r. rezydencja książąt Wiśniowieckich, w 1655 r. znajdowało się na terytorium zajętym przez Kozaków.
pendent – pas zakładany przez ramię, służący do noszenia szabli.
buzdygan (z tur.) – rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera.
pułki zaśpiewały jednym głosem, odjeżdżając: „Anioł Pański zwiastował Najświętszej Pannie Marii”, i z tą pieśnią znikły Szwedom z oczu – modlitwa Anioł Pański jest tu jeszcze jednym symbolem przewagi nad Szwedami jako nie uznającymi kultu maryjnego luteranami.
żywić – tu: pozostawiać przy życiu, darować życie.
Duglas – Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.
moderowany – wyposażony, uzbrojony.
wojsko komputowe – stałe wojsko zaciężne w XVII w.
Lubomirski, Jerzy Sebastian herbu Szreniawa bez Krzyża (1616–1667) – marszałek wielki koronny, później hetman polny koronny i starosta spiski; w latach 60. przywódca rokoszu, który ograniczył absolutystyczne dążenia Jana Kazimierza; zmarł na wygnaniu.
siła (daw.) – dużo, wiele.
konfident (z łac., przestarz.) – tu: zaufany przyjaciel, powiernik (dziś: donosiciel).
pan krakowski, Stanisław – Koniecpolski, Stanisław (1591–1646), hetman wielki koronny, kasztelan krakowski, uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich wodzów.
parol (z fr.) – słowo honoru; tu: zakład.
dowcip (daw.) – rozum, inteligencja.
exemplum (łac.) – przykład.
alteracja (z łac.) – zmiana nastroju, niepokój, wzburzenie.
Jam też nie z soli wyrósł ani z roli – słowa te miał wypowiedzieć Czarniecki, kiedy tytuł hetmana wielkiego przypadł Jerzemu Lubomirskiemu; jest to aluzja do źródeł bogactwa i wpływów Lubomirskich: żup solnych i rolnictwa, czemu Czarniecki przeciwstawiał własne zasługi wojskowe.
kalecie – kieszeń a. sakiewka, torba.
zali (daw.) – czy, czyż.
Zbaraż – miasto w zachodniej części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola; w obronie Zbaraża (1649) przed Kozakami Chmielnickiego i Tatarami brały udział wojska polskie pod komendą trzech regimentarzy i księcia Jeremiego Wiśniowieckiego.
któren – dziś popr. który.
barbarus (łac.: brodaty) – barbarzyńca; tu D. lm barbarorum: barbarzyńców.
rajtar – średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną.
konfident (daw., z łac.) – tu: zaufany przyjaciel, powiernik (dziś: donosiciel).
siła (daw.) – dużo, wiele.
pro publico bono – dla dobra wspólnego.
praeceptor (z łac.) – nauczyciel.
prospectus (łac.) – widok.
sperka – szperka, słonina.
żywot (daw.) – brzuch.
żywie – dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: żyje.
parsiuk (reg.) – prosię.
pacjencja (z łac.) – cierpliwość.
siła (daw.) – dużo, wiele.
raby (z ukr.) – pstry, nakrapiany.
z Tatary – dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.
kulbaka – wysokie siodło.
incipio, incipere (łac.) – zaczynać; tu 1 os. lp cz.przysz. incipiam: zacznę.
Ulisses – Odyseusz, bohater Iliady i Odysei Homera, znany ze sprytu.
ćwik – zuch.
Carogród – stolica Imperium Osmańskiego, Konstantynopol, dziś: Stambuł.
liszka (daw.) – lis.
siła (daw.) – dużo, wiele.
wiwenda (z łac.) – prowiant, żywność.
kusztyk a. kulawka – kieliszek bez nóżki, z którego trzeba wypić od razu całą zawartość.
bunt bezecny, który pod koniec swego zawodu podniósł, aby naprawie Rzeczypospolitej przeszkodzić – mowa o tzw. rokoszu Lubomirskiego (1665–1666), wznieconym przez tego magnata politycznym i zbrojnym buncie szlachty przeciw dążeniom absolutystycznym Jana Kazimierza; konflikt zakończył się kompromisem: Lubomirski został wygnany, a król zrezygnował z wyznaczenia swojego następcy (tj. z elekcji vivente rege); w 1668 r. Jan Kazimierz abdykował.
lejbgwardia – straż przyboczna monarchy.
siła (daw.) – dużo, wiele.
szerpentyna – szabla szlachecka.
stajanie – daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.
lubo (daw.) – chociaż, mimo że.
rajtar – średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną.
kulbaka – wysokie siodło.
bachmat – koń rasy tatarskiej, niewielki, ale silny i wytrzymały, odporny na trudne warunki klimatyczne, szybki i zwinny.
Wiktor (z łac.) – zwycięzca.
krzeczot (daw.) – sokół norweski, białozór.
furdyment – osłona dłoni na rękojeści szabli.
o własnym życiu zdesperował – stracił nadzieję, że przeżyje.
krzywuła – wygięty flet, popularny w muzyce renesansowej, a dziś używany w folkowej.
supero, superare (łac.) – zwyciężyć, pokonać, przewyższyć; tu: 3. os. lp cz.przesz. superavit: przewyższył.
starunek – opieka, troskliwość; tu: leczenie, opatrzenie ran.
Lubomirski —Lubomirski, Jerzy Sebastian herbu Szreniawa bez Krzyża (1616–1667) – marszałek wielki koronny, później hetman polny koronny i starosta spiski; w latach 60. przywódca rokoszu, który ograniczył absolutystyczne dążenia Jana Kazimierza; zmarł na wygnaniu.
spyża – jedzenie, prowiant.
wolentarz – ochotnik, żołnierz nie otrzymujący żołdu, walczący w imię swoich przekonań lub dla łupów wojennych.
każden – dziś popr.: każdy.
zali (daw.) – czy, czyż.
konfident (daw., z łac.) – tu: zaufany przyjaciel, ktoś, na kim można polegać (dziś: donosiciel).
czynić – tu: walczyć.
Carolum Gustavum captivabimus (łac.) – pojmamy Karola Gustawa.
lubo (daw.) – chociaż, mimo że.
łuby – kosze, bagaże.
z Tatary – dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.
odzyszczesz – dziś popr.: odzyskasz.
persona (z łac.) – osoba.
estyma (z łac.) – szacunek, poważanie.
afekt (z łac.) – uczucie.
siła (daw.) – dużo, wiele.
respektowa – kobieta niezamężna, szlachcianka, pozostająca na utrzymaniu bogatych krewnych lub pracodawców.
zmówiona (daw.) – zaręczona.
alteracja (z łac.) – zmiana nastroju, wzburzenie.
któren – dziś popr. który.
foedus, foederis (łac.) – przymierze, związek; por. federacja.
konfuzja (z łac.) – obraza, zawstydzenie.
sekundować (z łac.) – pomagać, towarzyszyć.
arkanum (z łac. arcanum) – sekret, tajemnica.
na pohybel (z ukr.) – na zgubę, na śmierć.
fryszt (daw., z niem.) – tu: rozejm, pokój.
Septentrionowie (z łac. septentrio, septentrionis: wielka niedźwiedzica, północ) – ludzie z północy; omowne określenie Rosjan, o wojnie z którymi Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską.
siła (daw.) – dużo, wiele.
prezydium (z łac. praesidium) – straż, zbrojna załoga.
siostrzan (daw.) – siostrzeniec.
żywli (daw.) – czy jest żywy.
siostrzan (daw.) – siostrzeniec.
dowcip (daw.) – rozum, inteligencja.
każden – dziś popr.: każdy.
assentior (łac.) – przyznaję.
siła (daw.) – dużo, wiele.
polityczny (z łac. politicus) – tu: cywilizowany, przestrzegający prawa.
faszynowe – z powiązanych gałęzi wikliny, służących kiedyś do uzupełniania fortyfikacji, a dziś do zabezpieczania brzegów rzek i stawów.
siła (daw.) – dużo, wiele.
pospolitak – szlachcic, uczestnik pospolitego ruszenia.
konsyderacje (z łac.) – rozważania.
Miller – Burchard Müller von der Lühnen (1604–1670), szwedzki wojskowy, generał, uczestnik mi.in. wojny trzydziestoletniej, II wojny północnej i wojny polsko-szwedzkiej.
in universo (łac.) – na całym świecie.
polityka (z łac.) – tu: grzeczność, uprzejmość, dobre obyczaje.
monstrum (łac.) – potwór; tu M. lm monstra.
Hiperborej a. Hiperborejczyk (z gr.) – członek ludu mieszkającego na północy
exquisitissimus (łac.) – wyborny, wyszukany, najlepszy; tu M. lm exquisitissimi: wyborni, najwyszukańsi, najlepsi.
każden – dziś popr.: każdy.
animal, animalis – zwierzę, stworzenie, potwór; tu C. lm animalibus: zwierzętom.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, przed 1549 r. rezydencja książąt Wiśniowieckich, w 1655 r. znajdowało się na terytorium zajętym przez Kozaków.
u fary – w kościele parafialnym.
kulbaka – wysokie siodło.
Wittenberg – Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.
Duglas – Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.
krotofila a. krotochwila (starop.) – żart.
in universo (łac.) – w całym świecie, w ogóle.
Chrystusów (daw.) – dziś popr. forma M. lp n.m. przymiotnika: Chrystusowy.
któren – dziś popr. który.
sufragium (łac. suffragium) – głos w wyborach.
kontempt (z łac.) – obraza, pogarda, lekceważenie.
kompasja (z łac.) – współczucie.
siostrzan (daw.) – siostrzeniec.
konsyliarz (z łac.) – doradca.
beneficjum (z łac.) – tu: dobrodziejstwo.
klemencja (z łac.) – łagodność, pobłażanie.
z zamorskimi straszydły – dziś popr. forma N. lm: z zamorskimi straszydłami.
sekundować (z łac. secundo, secundare) – pomagać, towarzyszyć; ochraniać, bronić.
prezydium (z łac. praesidium) – straż, zbrojna załoga.
partia – tu: oddział, grupa zbrojnych.
kurpieski – dziś popr.: kurpiowski.
Lubomirski, Jerzy Sebastian herbu Szreniawa bez Krzyża (1616–1667) – marszałek wielki koronny, później hetman polny koronny i starosta spiski; w latach 60. przywódca rokoszu, który ograniczył absolutystyczne dążenia Jana Kazimierza; zmarł na wygnaniu.
zagrały trąbki wsiadanego przez munsztuk – dano stłumiony sygnał do odjazdu; munsztuk – kiełzno, element uprzęży, zakładany na pysk koński i służący do kierowania szczególnie nieposłusznym wierzchowcem.
iść komunikiem (daw.) – jechać konno, wierzchem; komunik (daw.) – jeździec, kawalerzysta.
wolentarski – ochotniczy.
kulbaka – wysokie siodło.
antiquus (łac.) – dawny, starożytny; tu D. lm antiquorum: starożytnych.
imaginacja (z łac.) – wyobraźnia.
rebelizować (z łac.) – buntować się.
dowcip (daw.) – rozum, inteligencja.
Altea (…) porodziła głownię (mit. gr.) – Altea, królowa kalidońska, otrzymała we śnie proroctwo, według którego jej nowonarodzony syn, Meleager, miał żyć tak długo, póki nie spali się głownia, płonąca wówczas w domowym ognisku. Altea schowała więc głownię, ale kiedy po latach Meleager wdał się w spór z jej bratem, włożyła żagiew w ogień, powodując śmierć syna, po czym popełniła samobójstwo. Proroczy sen o urodzeniu płonącej głowni miała natomiast Hekabe, królowa Troi, w związku z czym swojego syna, Parysa-Aleksandra, kazała porzucić na pustkowiu. Wychowany przez pasterzy, Parys przyczynił się potem rzeczywiście do upadku Troi, porywając Helenę.
język – tu: informator, żołnierz nieprzyjacielski, wzięty do niewoli w celu przesłuchania i zasięgnięcia informacji o wojskach wroga, ich liczebności, rozmieszczeniu i zamiarach.
lulka – fajka.
fryszt (daw., z niem.) – tu: rozejm, pokój.
stajanie – daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.
obuszek – broń o kształcie zaostrzonego młotka, o dziobie bardziej zagiętym, niż ostrze nadziaka, służąca w bitwie do rozbijania zbroi przeciwnika.
siła (daw.) – dużo, wiele.
Nec nuntius cladis (łac.) – nie pozostał świadek klęski.
trąbić przez munsztuk – dać stłumiony sygnał do odjazdu; munsztuk – kiełzno, element uprzęży, zakładany na pysk koński i służący do kierowania szczególnie nieposłusznym wierzchowcem.
zataczać i odprzodkowywać armaty – ustawiać działa na pozycjach i odtykać lufy, zaślepione na czas transportu.
krzywuła – wygięty flet, popularny w muzyce renesansowej, a dziś używany w folkowej.
dzianet (daw.; z wł. giannetto: koń wyścigowy)– piękny rasowy koń paradny.
buzdygan (z tur.) – rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera.
kulbaka – wysokie siodło.
faskula – pocisk.
perspektywa (daw.) – luneta.
ordynans (z łac.) – rozkaz.
skrzęt – krzątanina.
imieniowi – dziś popr. forma C. lp: imieniu.
Vivat Czarniecki, dux et victor (łac.) – niech żyje Czarniecki, wódz i zwycięzca.
palba – strzelanina.
„Anioł Pański zwiastował Najświętszej Pannie Marii!…”, a tysiąc żelaznych piersi odpowiedziało mu natychmiast potężnymi głosami: „…i poczęła z Ducha Świętego!…” – modlitwa Anioł Pański jest tu jeszcze jednym symbolem przewagi nad Szwedami jako nie uznającymi kultu maryjnego luteranami.
siła (daw.) – dużo, wiele.
parala – paraliż.
podogonie przy kulbace – pasek przechodzący pod ogonem końskim, stabilizujący siodło.
imać – brać.
z takich, którzy nie powstają ani z soli, ani z roli, jeno z tego, co ich boli – podobne słowa miał wypowiedzieć Czarniecki, kiedy tytuł hetmana otrzymałwielkiego Jerzy Lubomirski; jest to aluzja do źródeł bogactwa i wpływów Lubomirskich: żup solnych i rolnictwa, czemu Czarniecki przeciwstawiał własne zasługi wojskowe.
quod attinet (łac.) – co dotyczy.
konfuzja (z łac.) – zawstydzenie.
ab ovo (łac.: od jajka) – od początku.
zali (daw.) – czy, czyż.
boćwinkowie – przezwisko Litwinów, pochodzące od boćwiny a. botwiny, tj. potrawy z młodych buraków, z której słynęła kuchnia litewska.
