Текст книги "Potop, tom pierwszy"
Автор книги: Henryk Sienkiewicz
Жанр:
Историческая проза
сообщить о нарушении
Текущая страница: 30 (всего у книги 32 страниц)
Żmudź – płn.-zach. część Litwy.
Mendog a. Mindowe (ok. 1203–1263) – zjednoczyciel, książę, a następnie król Litwy.
wielce skoligacony – spokrewniony z wieloma liczącymi się rodzinami, zwł. przez małżeństwo; spowinowacony.
Rosieńskie – ziemia w środkowej części Litwy, jej ośrodkiem są Rosienie (lit. Raseiniai), położone ok. 80 km na płn. zach. od Kowna.
Mars (mit. rzym.) – bóg wojny.
Krakinów (lit. Krekenava) – miasteczko w środkowej części Litwy, położone ok. 30 km na płd. zach. od Poniewieża.
Lauda, Szoja, Niewiaża – rzeki w środkowej części Litwy.
Poniewież (lit. Panevėžys) – miasto w środkowej części Litwy nad rzeką Niewiażą, ok. 90 km na płn. wsch. od Rosień.
komput – liczba stałego wojska w I Rzeczypospolitej XVII i XVIII w., ustalana na sejmie wielkim osobno dla Korony i dla Litwy.
Upita (lit. Upytė) – w XVII w. miasteczko, dziś wieś, położona ok. 12 km na płd. zachód od Poniewieży.
kwitnęła – dziś popr. forma 3 os. lp r.ż. cz.przesz.: kwitła.
bitwy pod Łojowem (1649 i 1651) – pod Łojowem, leżącym nad Dnieprem, dziś w płd.-wsch. części Białorusi, wojska polskie pod wodzą Janusza Radziwiłła (1612–1655) dwukrotnie pokonały Kozaków Chmielnickiego.
Janusz Radziwiłł herbu Trąby (1612–1655) – hetman wielki litewski, wojewoda wileński.
pocztowy – członek pocztu, zbrojnego orszaku należącego do bogatszego szlachcica.
ordynek (z niem. Ordnung) – porządek, szyk, szereg.
Birże (lit. Biržai) – miasto w płn. części Litwy, rezydencja Radziwiłłów.
apopleksja (z gr.: paraliż) – udar mózgu.
regiment – pułk.
oberszt (z niem. Oberst) – pułkownik.
invidia (łac.) – zazdrość.
substancja (z łac.) – tu: majątek, stan posiadania.
Orsza – miasto we wsch. części dzisiejszej Białorusi, ok. 200 km na wsch. od Mińska, ok. 100 na zach. od Smoleńska, miejsce dwóch bitew między wojskami polskimi i moskiewskimi (1512 i 1564).
wolentarz – ochotnik.
familiant – członek dobrej szlacheckiej rodziny.
Smoleńsk – miasto nad Dnieprem, dziś w zach. Rosji.
congressus (łac.) – spotkanie, zjazd.
dyferencja – różnica zdań, spór.
dziegieć – lepka ciecz uzyskiwana w wyniku suchej destylacji drewna lub kory, ze względu na swoje właściwości bakteriobójcze stosowana daw. jako lekarstwo, a także jako smar, impregnat i klej.
wojski – urzędnik, zobowiązany do opieki nad pozostałymi w kraju rodzinami szlachty, kiedy ta brała udział w pospolitym ruszeniu.
Żmudź – płn.-zach. część Litwy.
okiść – gruba warstwa ciężkiego śniegu powodująca łamanie gałęzi.
kądziel – pęk lnu, konopi lub wełny przygotowany do przędzenia.
karpa – pniak i korzenie pozostałe po ścięciu drzewa.
brzeźniak – gałązki brzozowe.
łuczywo – smolne drzewo, używane do oświetlania lub na rozpałkę.
buńczuk – drzewce zakończone kulą lub grotem, ozdobione końskim włosiem, symbol władzy wojskowej.
żarna – daw. przyrząd do mielenia ziarna, składający się z dwóch trących o siebie kamieni.
rusznica – ręczna broń palna o długiej lufie.
Orsza – miasto we wsch. części dzisiejszej Białorusi, ok. 200 km na wsch. od Mińska, ok. 100 na zach. od Smoleńska, miejsce dwóch bitew między wojskami polskimi i moskiewskimi (1512 i 1564).
akomodować się (z łac. accomodare: przystosować, poświęcić) – tu: przestawić się.
na pola beresteckie – bitwa pod Beresteczkiem (1651), zwycięstwo wojsk polskich nad siłami kozacko-tatarskimi; Beresteczko – miasto nad Styrem na Wołyniu, w zach. części Ukrainy.
zali (daw.) – czy.
driakiew – używany w medycynie ludowej uniwersalny lek roślinny, złożony m.in. z cynamonu, imbiru, dziurawca, miodu, mięsa żmii, ziemi z Lemnos, często z dodatkiem opium.
szuba – futro, płaszcz futrzany.
konterfekt – portret, wizerunek.
legat – spadek, zapis w testamencie.
fryga – zabawka dziecięca, bąk na sznurku.
rarytet – rzadkość, tu: niezwykła piękność.
bizun – daw. bat, uderzenie batem.
hippocentaurus (łac., mit. gr.) – centaur, pół-koń a pół-człowiek.
Kiejdany (lit. Kėdainiai) – miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna.
konfuzja – zakłopotanie.
obces – tupet, zuchwałość.
konwent – klasztor, zakon; szkoła klasztorna.
statek – stateczność, powaga, umiar.
konfidencja – poufałość.
półgęsek (daw.) – połowa tylnej części gęsi bez nogi i bez kości, obszyta w gęsią skórę i uwędzona.
dragon – żołnierz walczący pieszo, a poruszający się konno.
frykas – wyszukana, smakowita potrawa.
kondemnata – w daw. prawie pol. wyrok skazujący wydawany zaocznie.
hiberna – danina pieniężna pobierana w Polsce w XVII i XVIII w., przeznaczona na utrzymanie wojska w zimie.
munsztułuk (daw.) – nagroda za dobrą nowinę.
szerepetka – człowiek z gminu, przybłęda.
substancja (z łac.) – tu: majątek, stan posiadania.
kondycje (z łac.) – warunki.
trzaska – mały kawałek drewna, używany zazwyczaj na podpałkę.
harmata (daw.) – armata.
fraucymer (z niem. Frauenzimmer) – komnata kobiet, pokój dla dam; damy dworu, stałe towarzystwo królowej lub księżnej.
exemplum (łac.) – przykład.
w wieżach – w więzieniu.
kaganek – używana daw. mała lampka w kształcie miseczki z dziobkiem i uchwytem.
bandolet – lekka strzelba z krótką lufą.
dzianet – piękny, rasowy koń.
haeres (łac.) – dziedzic.
Orszańskie – ziemia we wsch. części dzisiejszej Białorusi, ze stolicą w Orszy.
roztruchan – wielki, ozdobny kielich.
banitem – dziś popr. forma N. lp: banitą.
posesjonat – właściciel posiadłości ziemiskiej.
czekan – tu: ludowy flet czeski lub węgierski.
kawalkator – zawodowy trener i ujeżdżacz koni, szczególnie ceniony w Rzeczypospolitej szlacheckiej.
lafa – daw. płaca, żołd.
furda (daw.) – błahostka.
bachmat – koń używany daw. przez jazdę polską i tatarską.
koń husarski – specjalnie wyhodowana rasa wysokiego, odpornego i szybkiego konia służącego husarii w walce.
żmudzin – koń żmudzki, rasa konia domowego, hodowana na Litwie i Żmudzi, głównie do prac rolnych i do zaprzęgu.
kałmuk – mały, krępy koń stepowy.
exul (łac.) – wygnaniec.
kiep – głupiec, dureń.
sanna – jazda saniami po drodze usłanej śniegiem.
bekiesza – długi, męski płaszcz podbity futrem.
pasy drzeć – obdzierać żywcem ze skóry.
dereszowaty – koń maści karej, gniadej lub kasztanowatej z domieszką białych włosów.
tobie zasię – tobie nic do tego, nie twoja sprawa.
jubka – damski kaftan z rękawami do łokcia, noszony w XVII–XVIII w.
komiliton – towarzysz broni.
Kiejdany (lit. Kėdainiai) – miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna.
kontent – zadowolony.
kołpaczek – wysoka, stożkowa czapka futrzana, od XV do XIX w. noszona w Polsce.
staje – daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.
bojarzyn a. bojar – rycerz, szlachcic litewski lub ruski.
Upita (lit. Upytė) – w XVII w. miasteczko, dziś wieś, położona ok. 12 km na płd. zachód od Poniewieży.
asygnacja (z łac.) – dokument, pisemne zlecenie wydania pieniędzy lub innych świadczeń.
łyczek (daw., pogard.) – mieszczanin.
oprymować (z łac.) – daw. gnębić, uciskać.
sukurs (z łac.) – pomoc, ratunek.
wilczura – daw. futro z wilczych skór.
Upita (lit. Upytė) – w XVII w. miasteczko, dziś wieś, położona ok. 12 km na płd. zachód od Poniewieży.
nicpotem (daw.) – do niczego.
infamia (daw.) – sądowe pozbawienie czci i praw obywatelskich.
Mejszagoła – miasteczko na Litwie.
kostera – hazardzista, oszust karciany.
auxilia (łac.) – wsparcie.
sieść (daw.) – siąść.
łyczek (daw., pogard.) – mieszczanin.
ciura – daw. człowiek należący do czeladzi obozowej, wojsk. pachołek.
konwikcja (daw., z łac.) – przekonanie.
deliberować (z łac.) – tu: dyskutować.
polityczny (z łac.) – uprzejmy, grzeczny.
podbechtać – nastawić kogoś przeciwko komuś lub czemuś, podrażnić czyjąś dumę, ambicję.
wyporek – skóra z niedonoszonego płodu zwierzęcego (np. jagnięcia).
hubka – wysuszony miąższ huby lub inny materiał łatwo się tlący, używany do rozniecania ognia.
cieciorka – samica cietrzewia.
ferezja – męskie okrycie wierzchnie w XVI–XVII w.
gaudium (łac.) – radość.
krokosz – roślina o pomarańczowoczerwonych kwiatach, uprawiana jako roślina oleista i barwierska.
samodział – tkanina z wełny lub lnu tkana na ręcznym warsztacie.
pakłak – gruby lniany lub bawełniany materiał, z jakiego szyto worki na mąkę lub zboże.
omłot – oddzielanie ziarna od słomy, młócenie.
moderunek – ekwipunek żołnierski.
gruba (z niem. Grube: dołek, jama) – palenisko.
basetla – ludowy instrument strunowy lub daw. wiolonczela.
zapusty – daw. ostatnie dni karnawału.
rapier – broń o długiej, prostej, obosiecznej klindze, dłuższa niż szabla, używana w XVI i XVII w.
Upita (lit. Upytė) – w XVII w. miasteczko, dziś wieś, położona ok. 12 km na płd. zachód od Poniewieży.
Kiejdany (lit. Kėdainiai) – miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna.
wolentarz (daw., z łac.) – ochotnik.
komput – liczba stałego wojska w I Rzeczypospolitej XVII i XVIII w., ustalana na sejmie wielkim osobno dla Korony i dla Litwy.
Birże (lit. Biržai) – miasto w płn. części Litwy, rezydencja Radziwiłłów.
kapuza – daw. nakrycie głowy w postaci kaptura a. futrzanej czapki uszanki.
ferezja – męskie okrycie wierzchnie w XVI–XVII w.
spisa – długa broń drzewcowa o małym grocie, używana przez Kozaków od XVI do XIX w.
berdysz – szeroki topór na długim drzewcu.
łyczek (daw., pogard.) – mieszczanin.
tołub – rodzaj futra.
eksakcja (z łac.) – pobór, ściąganie podatków.
kańczug – bicz z plecionego rzemienia osadzonego na krótkim kiju.
hajdamaka (z tur.) – buntownik, rozbójnik, uczestnik któregoś z powstań chłopskich na Ukrainie w latach 1730–1770.
rekuza – odrzucenie przez kobietę propozycji małżeństwa.
mores – karność, subordynacja.
słowy – dziś popr. forma N. lm: słowami.
banitem – dziś popr. forma N. lp: banitą.
prezydium (z łac.) – zbrojna załoga.
tręzla (daw.) – uzda.
biesić się – daw. wpadać w złość.
odryna (reg.) – budynek, w którym przechowuje się siano.
sztych – ostry koniec broni białej, pchnięcie bronią białą.
żupan – starop. ubiór noszony przez szlachtę, o kroju długiej sukni zapinanej na guziki, ze stójką i wąskimi rękawami.
surma – instrument dęty z drewna lub kości słoniowej używany w daw. wojsku do sygnalizacji.
bisurmanin (daw., pogard.) – muzułmanin, Tatar a. Turek.
oblatować – wpisać do ksiąg miejskich.
palestrant – daw. prawnik.
Hydra – potwór w mit. gr., wielogłowy wąż, u którego na miejscu odciętej odrastały dwie lub trzy nowe głowy. Zgładzenie Hydry było jedną z prac Heraklesa.
Joannes Casimirus Rex (łac.) – król Jan Kazimierz.
Initium Calamitatis Regni (łac.) – początek nieszczęść królestwa.
partyzant (daw., z fr.) – zwolennik, stronnik.
wolentarski – ochotniczy.
lemiesz – część pługa podcinająca skibę.
familiantka – szlachcianka z bogatego i wpływowego rodu.
kałamaszka – odkryty jednokonny pojazd czterokołowy bez resorów, używany na Kresach w XVII i XVIII w. Drewniane koła osadzone były na drewnianej osi, którą smarowano mazią w celu zmniejszenia oporów.
cyrulik – fryzjer zajmujący się też leczeniem lekkich chorób i wykonywaniem prostych zabiegów medycznych na podstawie wiedzy ludowej i doświadczenia.
Kiejdany (lit. Kėdainiai) – miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna.
niezabudka – niezapominajka.
kwap – pierze.
robota (dial. B. lp) – robotę.
pludry – krótkie, bufiaste spodnie, część dawnego stroju dworskiego lub żołnierskiego.
bisior – cienka tkanina płócienna lub lniano-wełniana używana w dawnej Polsce a. jedwab morski, tkanina z przędzy małżów, bardzo rzadka i kosztowna.
lama – tkanina jedwabna przetykana złotymi lub srebrnymi nitkami.
sepet – skrzynka z szufladami do przechowywania klejnotów, dokumentów itp.
puzdro – skrzynka lub pudło z przegródkami, zwykle z zamkiem, okuciami i uchwytami.
kwoli (daw.) – dla.
driakiew – używany w medycynie ludowej uniwersalny lek roślinny, złożony m.in. z cynamonu, imbiru, dziurawca, miodu, mięsa żmii, ziemi z Lemnos, często z dodatkiem opium.
ordynek (z niem. Ordnung) – porządek, szyk.
Zołtareńko – własc. Zołotarenko, Iwan (zm. 1655), hetman kozacki, szwagier Bohdana Chmielnickiego, brał udział w zdobyciu Wilna (1654).
semen – Kozak na czyjejś służbie.
staje – daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.
szto za lude (z ukr.) – co za ludzie.
raptus puellae (łac.) – porwanie panny.
samowtór (daw.) – we dwóch, sam z kimś drugim, tu: pojedynek.
szerpentyna (daw.) – szabla.
hajdawery – szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary.
zali (daw.) – czy.
konfuzja (z łac.) – zmieszanie, zawstydzenie.
zrekuzować – odrzucić oświadczyny, odmówić ręki.
wokacja (z łac.) – powołanie.
tentować (z łac.) – próbować.
wziąść – dziś popr.: wziąć.
zjeść arbuza – pogodzić się z odmową, przyjąć odrzucenie oświadczyn.
ślepki – oczy.
cekhauz (z niem.) – arsenał, zbrojownia.
Hraju, pane (ukr.) – gram, panie.
kontent– zadowolony
Zwiahel – miasto w płn. części Ukrainy, dziś: Nowogród Wołyński.
sobaka (ukr.) – pies.
Ne znaju, pane (ukr.) – nie wiem, panie.
hołysz (z ukr.) – golec, nędzarz.
bojar putny – uboższy szlachcic litewski lub ruski, służący u bogatszego pana.
począł– zaczął
kołpak – wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.
sekundować (z łac. secondo, secundare: pomagać, towarzyszyć) – ochraniać, bronić.
kontent– zadowolony
in medias res (łac.) – do rzeczy, do sedna sprawy.
jagody (daw.) – policzki.
konfuzja– zakłopotanie
familiant – szlachcic z bogatego i wpływowego rodu.
substancja (z łac.) – majątek, dobra materialne.
despekt (z łac.) – obraza.
Gradyw (mit. rzym., z łac. gradivus: kroczący naprzód) – jeden z przydomków Marsa, boga wojny.
liszka (daw.) – lis.
podwika (starop.) – kobieta.
trosków – dziś popr. forma D. lm: trosk.
piatyhorska chorągiew – oddział średniozbrojnej jazdy w wojsku litewskim.
periculum in mora (łac.: niebezpieczeństwo w zwłoce) – niebezpiecznie jest zwlekać.
mierzyn żmudzki – koń żmudzki, rasa konia domowego, hodowana na Litwie i Żmudzi, głównie do prac rolnych i do zaprzęgu; mierzyn – koń średniego wzrostu, niezbyt wielki.
jasyr (z tur.) – niewola tatarska.
de publicis (łac.) – o sprawach publicznych.
emulacja (z łac.) – tu: niezgoda, konflikt.
polityczny (z łac.) – tu: cywilizowany, przestrzegający prawa.
Kiejdany (lit. Kėdainiai) – miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna.
Birże (lit. Biržai) – miasto w płn. części Litwy, rezydencja Radziwiłłów.
wiktoryja (daw., z łac.) – zwycięstwo.
frukt (z łac.) – owoc, tu w M. lm wg odmiany łac.: frukta – owoce.
lubo (daw.) – chociaż.
turbować się (z łac.) – martwić się.
polityka (z łac.) – uprzejmość, dobry obyczaj.
aza (starop.) – czyż.
zbarażczyk – tu: weteran spod Zbaraża; w obronie Zbaraża (1649) przed Kozakami Chmielnickiego i Tatarami brały udział wojska polskie pod komendą trzech regimentarzy i księcia Jeremiego Wiśniowieckiego.
komunik – jazda, kawaleria.
wiktoryja (z łac.) – zwycięstwo.
rapt (z łac.) – porwanie.
łyczek (daw., pogard.) – mieszczanin.
subiectum (łac.) – obiekt.
spostponować (z łac.) – obrazić, zlekceważyć.
Dzikie Pola – płd.-wsch. część Ukrainy, poniżej porohów Dniepru, niezamieszkany step, oddzielający Sicz Zaporoską od Chanatu Krymskiego, miejsce, gdzie chronili się zbiegowie.
legacja (z łac.) – poselstwo.
Gustaw II Adolf (1594–1632) – król Szwecji w latach 1611–1632, uzdolniony dowódca i reformator armii.
Koniecpolski, Stanisław (1591–1646) – hetman wielki koronny w latach 1632–1646, kasztelan krakowski, uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich wodzów.
piechota łanowa – wojsko zaciężne narodowego autoramentu, złożone z chłopów z dóbr królewskich, szlacheckich i kościelnych, powoływanych po jednym z każdych 15 łanów, tj. z ok. 200 ha.
nad chłopy (daw.) – dziś popr. forma N. lm: nad chłopami.
zbarażczyk – tu: weteran spod Zbaraża; w obronie Zbaraża (1649) przed Kozakami Chmielnickiego i Tatarami brały udział wojska polskie pod komendą trzech regimentarzy i księcia Jeremiego Wiśniowieckiego.
inkaust (daw.) – atrament.
pro die 27 praesentis (łac.) – na dzień 27 niniejszego miesiąca.
non deesse patriae (łac.) – nie opuścić ojczyzyny.
luterska wojna – tj. wojna trzydziestoletnia (1618–1648), konflikt między państwami protestanckimi a dynastią Habsburgów.
wiktoria (z łac.) – zwycięstwo.
koleśno – w kolasach, tj. w karetach.
kopij – dziś popr. forma D. lm: kopii.
wziąść – dziś popr.: wziąć.
hajduk – zbrojny służący, lokaj.
rajtar – średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną.
absolutum dominium (łac.) – panowanie absolutne, władza absolutna.
igne et ferro (łac.) – ogniem i żelazem.
Jan I Olbracht (1459–1501) – król Polski w latach 1492–1501, w 1497 r. zorganizował wyprawę pospolitego ruszenia przeciko Turcji i pod Koźminem na Bukowinie (dziś płd. Ukraina) poniósł klęskę, którą miało przypłacić życiem ok. 5000 szlachty polskiej.
Po bracie się pocieszył koroną i żoną – Jan Kazimierz ożenił się z Marią Ludwiką Gonzagą, wdową po Władysławie IV.
podkanclerzy – mowa o Hieronimie Radziejowskim (1612–1667), wygnanym za spiskowanie przeciwko królowi.
Marek Porcjusz Katon – w Rzymie było dwóch polityków tego samego nazwiska, pradziad, zwany Cenzorem (234–149 p.n.e.) i jego prawnuk, zwany Utyceńskim lub Katonem Młodszym (95–46 p.n.e.), obaj byli zagorzałymi obrońcami cnót obywatelskich i republiki.
totam Rempublicam (łac.) – całą Rzeczpospolitą.
krotofila a. krotochwila (starop.) – żart.
salamandra – istota fantastyczna, opisana w XVI w. przez Paracelsusa, żywiołak ognia.
Agamemnon (mit. gr.) – bohater Iliady, król Argolidy, wódz Greków w wojnie trojańskiej.
tentować (z łac.) – próbować.
deest (łac. desum, deesse) – jest niobecny, brakuje.
kontempt (z łac.) – lekceważenie, pogarda.
permisję (łac. permisio: pozwolenie) – zwolnienie.
lubo (daw.) – chociaż.
wziąść – dziś popr.: wziąć.
potraw – łąka po sianokosach.
Karol X Gustaw Wittelsbach (1622–1660) – król Szwecji w latach 1654–1660.
język – jeniec, od którego można wymusić informacje.
wziąść – dziś popr.: wziąć.
wilią wyroju – tj. tuż przed wyrojeniem się, kiedy to część pszczół z młodą królową opuszcza ul, by szukać miejsca na nowe gniazdo.
jaźwiec – borsuk.
wziąść – dziś popr.: wziąć.
Vivat Carolus Gustavus rex (łac.) – niech żyje król Karol Gustaw.
veto (łac.) – nie pozwalam.
konsystencja (z łac.) – tu: zakładanie obozu, obozowanie.
egzakcja (z łac.) – pobór podatków.
mane, tekel, fares (z aramejskiego) – policzono, zważono, rozdzielono; takie słowa miały się pojawić na ścianie w czasie świętokradczej uczty króla babilońskiego Baltazara, było to proroctwo śmierci Baltazara i upadku Babilonu (Dn 5, 1-31).
spust – spuszczenie wody ze stawu w celu wyciągnięcia ryb.
więcierz – pułapka na ryby, sieć lub kosz wiklinowy w kształcie długiego walca.
febra – tu: choroba, objawiająca się dreszczami.
zbarażczyk – tu: weteran spod Zbaraża; w obronie Zbaraża (1649) przed Kozakami Chmielnickiego i Tatarami brały udział wojska polskie pod komendą trzech regimentarzy i księcia Jeremiego Wiśniowieckiego.
consuetudo altera natura (łac.) – przyzwyczajenie jest drugą naturą.
kupić się (daw.) – zbierać się, gromadzić się (por. skupiać się).
inkursja (z łac.) – najazd, napad.
Koniecpolski, Stanisław (1591–1646) – hetman wielki koronny w latach 1632–1646, kasztelan krakowski, uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich wodzów.
jasyr (z tur.) – niewola.
Gustaw II Adolf (1594–1632) – król Szwecji w latach 1611–1632, uzdolniony dowódca i reformator armii.
spyskać – stratować, przeryć ryjami.
powietrze – tj. morowe powietrze, czyli zarazę.
obywatelów – dziś popr. forma D. lm: obywateli.
głową robić (daw.) – myśleć, zastanawiać się.
rapcie – część umundurowania, paski do powieszania broni.
do dnia (daw.) – o świcie.
fatigatus (łac.) – zmęczony.
rezydentka – tu: uboższa krewna, mieszkająca u bogatszej rodziny.
najezdnik – najeźdźca, agresor.
osacznik – członek nagonki myśliwskiej, pomocnik myśliwego, naganiacz, obławnik.
przezpiecznie – dziś: bezpiecznie.
Upita (lit. Upytė) – w XVII w. miasteczko, dziś wieś, położona ok. 12 km na płd. zachód od Poniewieży.
zbarażczyk – tu: weteran spod Zbaraża; w obronie Zbaraża (1649) przed Kozakami Chmielnickiego i Tatarami brały udział wojska polskie pod komendą trzech regimentarzy i księcia Jeremiego Wiśniowieckiego.