Текст книги "Залаты ключык, або Прыгоды Бурацiны (на белорусском языке)"
Автор книги: Алексей Толстой
сообщить о нарушении
Текущая страница: 2 (всего у книги 5 страниц)
– Ён жартуе, – буркнуў кот.
– Дайце тры скарыначкi хлеба i да iх – вунь таго цудоўна засмажанага баранчыка, – сказала лiсiца, – i яшчэ тое гусяня, ды два галубы на ражончыку, ды, бадай-што, яшчэ пячоначкi...
– Шэсць штук самых тлустых карасёў, – загадаў кот, – i дробнай рыбы сырой на закуску.
Карацей кажучы, яны ўзялi ўсё, што было на камiнку; для Бурацiна засталася адна скарыначка хлеба.
Лiсiца Алiса i кот Базiлiо з'елi ўсё разам з касцямi. Жываты ў iх надзьмулiся, морды заблiшчалi.
– Адпачнем гадзiнку, – сказала лiсiца, – а роўна апоўначы выйдзем. Не забудзьце нас пабудзiць, гаспадар...
Лiсiца i кот развалiлiся на двух мяккiх ложках, захраплi i засвiсталi. Бурацiна прыкархнуў у кутку на сабачай падсцiлцы...
Яму снiлася дрэўца з кругленькiмi залатымi лiстамi... Толькi ён працягнуў руку...
– Гэй, сiньёр Бурацiна, пара, поўнач ужо...
У дзверы стукалi. Бурацiна ўсхапiўся, працёр вочы. На ложку – нi ката, нi лiсiцы, – пуста.
Гаспадар растлумачыў яму:
– Вашы паважаныя сябры мелi ласку раней устаць, падсiлкавалiся халодным пiрагом i пайшлi...
– Мне нiчога не загадалi перадаць?
– Вельмi нават загадалi, – каб вы, сiньёр Бурацiна, не трацячы нi хвiлiны, беглi па дарозе да лесу...
Бурацiна кiнуўся да дзвярэй, але гаспадар стаў на парозе, прыжмурыўся, упёр рукi ў бокi:
– А за вячэру хто будзе плацiць?
– Ой, – пiскнуў Бурацiна, – колькi?
– Роўна адзiн залаты...
Бурацiна адразу ж хацеў прашмыгнуць мiма яго ног, але гаспадар схапiў ражон, – шчацiнiстыя вусы, нават валасы над вушамi ў яго сталi дыбам.
– Плацi, нягоднiк, а не – дык праткну цябе, як жука!
Давялося заплацiць адзiн залаты з пяцi. Пашмыгваючы ад такой крыўды, Бурацiна пакiнуў праклятую харчэўню.
Ноч была цёмная, – гэтага мала – чорная, як сажа. Усё навокал спала. Толькi над галавой Бурацiна нячутна лятала начная птушка Сплюшка.
Закранаючы мяккiм крылом яго нос, Сплюшка паўтарала:
– Не вер, не вер, не вер!
Ён са злосцю спынiўся:
– Чаго табе?
– Не вер кату i лiсiцы...
– Ды ну цябе!..
Ён пабег далей i чуў, як Сплюшка стракатала наўздагон:
– Бойся разбойнiкаў на гэтай дарозе...
На Бурацiна нападаюць разбойнiкi
На ўскрайку неба з'явiлася зеленаватае святло, – узыходзiў месяц.
Наперадзе паказаўся чорны лес.
Бурацiна пайшоў хутчэй. Хтосьцi ззаду за iм таксама пайшоў хутчэй.
Ён кiнуўся бегчы. Хтосьцi бег за iм следам бясшумнымi скачкамi.
Ён азiрнуўся.
Яго даганялi двое, – на галовах у iх былi надзеты мяшкi з прарэзанымi дзiркамi для вачэй.
Адзiн, нiжэйшы ростам, размахваў нажом, другi, вышэйшы, трымаў пiсталет, у якога дула пашыралася, як лейка...
– Ай-ай! – запiшчаў Бурацiна i, як заяц, кiнуўся да чорнага лесу.
– Стой, стой! – крычалi разбойнiкi.
Бурацiна, хоць i быў страшэнна перапалоханы, усё ж здагадаўся, – сунуў у рот чатыры залатыя манеты i звярнуў з дарогi да агароджы, якая зарасла ажынай... Але тут двое разбойнiкаў схапiлi яго...
– Кашалёк або жыццё!
Бурацiна, нiбы не разумеючы, чаго ад яго хочуць, толькi часта-часта дыхаў носам. Разбойнiкi трэслi яго за каршэнь, адзiн пагражаў пiсталетам, другi абшукваў кiшэнi.
– Дзе твае грошы? – роў высокi.
– Грошы, паршшшывец! – шыпеў нiзенькi.
– Разарву на шматкi!
– Галаву адгрызу!
Тут Бурацiна ад страху так затросся, што залатыя манеты зазвiнелi ў яго ў роце.
– Вось дзе ў яго грошы! – завылi разбойнiкi. – У роце ў яго грошы...
Адзiн схапiў Бурацiна за галаву, другi – за ногi. Пачалi яго падкiдаць. Але ён толькi мацней сцiскаў зубы.
Перавярнуўшы яго дагары нагамi, разбойнiкi стукалi яго галавой аб зямлю. Але i гэта яму было хоць бы што.
Разбойнiк, той, што нiжэйшы, пачаў шырокiм нажом разнiмаць яму зубы. Вось-вось ужо i разняў... Бурацiна злаўчыўся – з усяе сiлы ўкусiў яго за руку... Але гэта была не рука, а кацiная лапа. Разбойнiк дзiка завыў. Бурацiна ў гэты час выкруцiўся, як яшчарка, кiнуўся да агароджы, нырнуў у калючую ажыну, пакiнуўшы на калючках шматкi штонiкаў i куртачкi, пералез на той бок i памчаўся да лесу.
На ўзлессi разбойнiкi зноў дагналi яго. Ён падскочыў, схапiўся за галiну i палез на дрэва. Разбойнiкi – за iм. Але iм замiналi мяшкi на галовах.
Ускарабкаўшыся на верхавiну, Бурацiна разгойдаўся i пераскочыў на суседняе дрэва. Разбойнiкi – за iм...
Але абодва тут жа сарвалiся i грымнулiся вобземлю.
Пакуль яны кракталi i чухалiся, Бурацiна саслiзнуў з дрэва i кiнуўся бегчы, так хутка перабiраючы нагамi, што iх нават не вiдаць было.
Ад месяца дрэвы адкiдвалi доўгiя ценi. Увесь лес быў паласаты...
Бурацiна то знiкаў у ценi, то белы каўпачок яго мiльгаў у святле месяца.
Так ён дабраўся да возера. Над люстранай вадой вiсеў месяц, як у тэатры лялек.
Бурацiна кiнуўся ўправа – гразка. Улева – гразка... А ззаду зноў затрашчала сучча...
– Трымай, трымай яго!..
Разбойнiкi падбягалi ўжо, яны высока падскаквалi з мокрай травы, каб убачыць Бурацiна.
– Вось ён.
Яму заставалася толькi кiнуцца ў ваду. У гэты час ён убачыў белага лебедзя, якi спаў каля берага, засунуўшы галаву пад крыло.
Бурацiна кiнуўся ў азярцо, даў нырца i схапiў лебедзя за лапы.
– Го-го, – загагатаў лебедзь, прачынаючыся, – што за непрыстойныя жарты! Пакiньце мае лапы ў спакоi!
Лебедзь распасцёр вялiзныя крылы, i ў той час, калi разбойнiкi ўжо хапалi Бурацiна за ногi, што тырчалi з вады, лебедзь паважна паляцеў цераз возера.
На тым беразе Бурацiна выпусцiў яго лапы, пляснуўся, усхапiўся i па мохавых купiнах, праз чарот кiнуўся бегчы проста да вялiкага месяца – над узгоркамi.
Разбойнiкi вешаюць Бурацiна на дрэва
Ад стомленасцi Бурацiна ледзь перастаўляў ногi, як муха восенню на падаконнiку.
Раптам праз галiнкi арэшнiку ён убачыў прыгожую палянку i пасярод яе маленькi, асветлены месяцам домiк на чатыры акенцы. На аканiцах намаляваны сонца, месяц i зоркi.
Навокал раслi вялiкiя блакiтныя кветкi.
Дарожкi пасыпаны чыстым пясочкам. З фантана бiў тоненькi струмень вады, у iм падскакваў паласаты мячык.
Бурацiна рачком узлез на ганак. Пастукаў у дзверы. У домiку было цiха. Ён пастукаў гучней, – мабыць, там моцна спалi.
У гэты час з лесу зноў выскачылi разбойнiкi. Яны пераплылi возера, вада лiлася з iх ручаямi. Убачыўшы Бурацiна, нiзенькi разбойнiк агiдна зашыпеў па-кацiнаму, высокi заяхкаў па-лiсiнаму...
Бурацiна грукаў у дзверы рукамi i нагамi:
– Памажыце, памажыце, людзi добрыя!..
Тады ў акенца высунулася кучаравая прыгожанькая дзяўчынка з прыгожанькiм кiрпатым носiкам. Вочы ў яе былi заплюшчаны.
– Дзяўчынка, адчынiце дзверы, за мною гоняцца разбойнiкi!
– Ах, якое глупства! – сказала дзяўчынка, пазяхаючы прыгожанькiм ротам. Я хачу спаць, я не магу расплюшчыць вачэй...
Яна ўзняла рукi, сонна пацягнулася i знiкла ў акне.
Бурацiна ў роспачы ўпаў носам у пясок i прыкiнуўся мёртвым.
Разбойнiкi падбеглi да яго:
– Ага, цяпер ад нас не ўцячэш!..
Цяжка ўявiць, чаго толькi яны не выраблялi, каб прымусiць Бурацiна разявiць рот.
Калi б у час пагонi яны не згубiлi нажа i пiсталета, – на гэтым месцы i можна было б скончыць расказ пра няшчаснага Бурацiна.
Нарэшце разбойнiкi вырашылi яго павесiць унiз галавой. Прывязалi да ног вяроўку, i Бурацiна павiснуў на дубовай галiне... Яны селi пад дубам, выцягнуўшы мокрыя хвасты, i чакалi, калi ў яго вываляцца з рота залатыя манеты...
На свiтаннi ўзняўся вецер, зашумелi на дубе лiсты. Бурацiна гойдаўся, як дзеравячка. Разбойнiкам надакучыла сядзець на мокрых хвастах...
– Павiсi, дружа, да вечара, – сказалi яны злавесна i пайшлi шукаць якую-небудзь прыдарожную харчэўню.
Дзяўчынка з блакiтнымi валасамi выратоўвае Бурацiна
За галiнамi дуба, дзе вiсеў Бурацiна, пачынала свiтаць.
Трава на палянцы зрабiлася шызай, блакiтныя кветкi пакрылiся кропелькамi расы.
Дзяўчынка з кучаравымi блакiтнымi валасамi зноў высунулася ў акенца, працерла i шырока расплюшчыла заспаныя прыгожанькiя вочы.
Гэтая дзяўчынка была самай прыгожай лялькай з тэатра лялек сiньёра Карабаса Барабаса.
Не маючы сiлы цярпець грубыя выхадкi гаспадара, яна ўцякла з тэатра i пасялiлася ў адзiнокiм домiку на шызай палянцы.
Звяры, птушкi i некаторыя з казюлек вельмi палюбiлi яе, – мабыць, таму, што яна была выхаваная i лагодная дзяўчынка.
Звяры прыносiлi ёй усё, што патрэбна для жыцця.
Крот прыносiў спажыўныя карэннi.
Мышы – цукар, сыр i кавалачкi каўбасы.
Высакародны сабака – пудзель Артамон – прыносiў булкi.
Сарока крала для яе на рынку шакаладныя цукеркi ў сярэбраных паперках.
Жабы прыносiлi ў арэхавых шкарлупiнах лiманад.
Коршак – смажаную дзiчыну.
Хрушчы – розныя ягады.
Матылькi – пылок з кветак – пудрыцца.
Вусенi – пасту для чысткi зубоў i змазвання рыпучых дзвярэй.
Ластаўкi знiшчалi паблiзу дома восаў i камароў...
Дык вось, расплюшчыўшы вочы, дзяўчынка з блакiтнымi валасамi адразу ж убачыла Бурацiна, якi вiсеў унiз галавой.
Яна прыклала далонi да шчок i крыкнула:
– Ах, ах, ах!
Пад акном, матляючы вушамi, з'явiўся высакародны пудзель Артамон. Ён толькi што абстрыг сабе заднюю палавiну тулава, што рабiў кожны дзень. Кучаравая поўсць на пярэдняй палавiне тулава была расчасана, кутасiк на канцы хваста перавязаны чорным бантам. На пярэдняй лапе – сярэбраны гадзiннiк.
– Я гатоў!
Артамон павярнуў убок нос i прыўзняў верхнюю губу над белымi зубамi.
– Паклiч каго-небудзь, Артамон! – сказала дзяўчынка. – Трэба зняць небараку Бурацiна, перанесцi ў дом i запрасiць доктара...
– Гатоў!
Артамон ад гатоўнасцi так закруцiўся, што сыры пясок паляцеў з-пад яго заднiх лап...
Ён кiнуўся да мурашнiка, брэхам пабудзiў усё насельнiцтва i паслаў чатырыста мурашак – перагрызцi вяроўку, на якой вiсеў Бурацiна.
Чатырыста сур'ёзных мурашак папаўзлi адна за адной па вузенькай сцяжынцы, залезлi на дуб i перагрызлi вяроўку.
Артамон падхапiў пярэднiмi лапамi Бурацiна i занёс яго ў дом... Паклаўшы Бурацiна на ложак, сабачым галопам памчаўся ў лясны зараснiк i адразу ж прывёў адтуль славутага доктара Саву, фельчарыцу Жабу i народнага лекара Багамола, падобнага на сухi сучок.
Сава прыклала вуха да грудзей Бурацiна.
– Пацыент хутчэй мёртвы, чым жывы, – прашаптала яна i адвярнула галаву назад на сто восемдзесят градусаў.
Жаба доўга цiскала вiльготнай лапай Бурацiна. У роздуме глядзела вытрашчанымi вачыма адразу ў розныя бакi.
Прачаўкала вялiкiм ротам:
– Пацыент хутчэй жывы, чым мёртвы...
Народны лекар Багамол сухiмi, як травiнкi, рукамi пачаў кратаць Бурацiна.
– Адно з двух, – прашапацеў ён, – або пацыент жывы, або ён памёр. Калi ён жывы – ён застанецца жывым або ён не застанецца жывым. Калi ён мёртвы – яго можна ажывiць або нельга ажывiць.
– Шшшарлатанства, – сказала Сава, узмахнула мяккiмi крыламi i паляцела на цёмныя вышкi.
У Жабы ад злосцi надзьмулiся ўсе бародаўкi.
– Якое брррыдкае невуцтва! – квакнула яна i, шлёпаючы жыватом, паскакала ў сыры склеп.
Лекар Багамол на ўсякi выпадак прыкiнуўся высахлым сучком i вывалiўся за акенца.
Дзяўчынка пляснула прыгожанькiмi рукамi:
– Ну як жа мне яго лячыць, грамадзяне?
– Рыцынай, – квакнула Жаба з-пад падлогi.
– Рыцынай! – пагардлiва зарагатала Сава на вышках.
– Або рыцынай, або не рыцынай, – праскрыгатаў за акном Багамол.
Тады падрапаны, у сiняках, няшчасны Бурацiна прастагнаў:
– Не трэба рыцыны, я вельмi добра сябе адчуваю.
Дзяўчынка з блакiтнымi валасамi клапатлiва нахiлiлася над iм.
– Бурацiна, прашу цябе – зажмурся, заткнi нос i выпi.
– Не хачу, не хачу, не хачу!..
– Я табе дам драбок цукру!..
У той жа момант па коўдры на ложак узлезла белая мыш, яна трымала драбок цукру.
– Ты яго атрымаеш, калi будзеш мяне слухацца, – сказала дзяўчынка.
– Адзiн цууууукар дайце...
– Ды зразумей жа, – калi не вып'еш лекаў, ты можаш памерцi...
– Лепш памру, чым пiць рыцыну...
Тады дзяўчынка сказала строга, дарослым голасам:
– Заткнi нос i глядзi ў столь... Раз, два, тры.
Яна ўлiла рыцыну ў рот Бурацiна, адразу ж сунула яму драбок цукру i пацалавала.
– Вось i ўсё...
Высакародны Артамон, якi любiў усё, што добра канчалася, схапiў зубамi свой хвост, круцiўся пад акном, як вiхор з тысячы лап, тысячы вушэй, тысячы блiскучых вачэй.
Дзяўчынка з блакiтнымi валасамi хоча выхоўваць Бурацiна
Назаўтра ранiцай Бурацiна прачнуўся вясёлы i здаровы, нiбы нiчога не здарылася.
Дзяўчынка з блакiтнымi валасамi чакала яго ў садзе, седзячы за маленькiм сталом, застаўленым лялечнай пасудай.
Яе твар быў свежа вымыты, на кiрпатым носiку i шчоках – кветкавы пылок.
Чакаючы Бурацiна, яна з прыкрасцю адмахвалася ад надакучлiвых матылькоў:
– Ды ну вас, сапраўды...
Акiнула вачыма драўлянага хлапчука з галавы да ног, зморшчылася. Загадала яму сесцi за стол i налiла ў маленькi кубачак какавы.
Бурацiна сеў за стол, заклаў пад сябе нагу. Мiндальныя пiрожныя ён запiхваў у рот цалкам i глытаў не жуючы.
У вазу з варэннем залез проста пальцамi i з асалодай iх аблiзваў.
Калi дзяўчынка адвярнулася, каб кiнуць некалькi крошак пажылому жужалю, ён схапiў кафейнiк i выпiў усю какаву праз носiк.
Папярхнуўся, разлiў какаву на абрус.
Тады дзяўчынка сказала яму строга:
– Выцягнiце з-пад сябе нагу i апусцiце яе пад стол. Не ежце рукамi, для гэтага ёсць лыжкi i вiдэльцы.
Ад абурэння яна мiргала вейкамi.
– Хто вас выхоўвае, скажыце, калi ласка?
– Калi тата Карла выхоўвае, а калi нiхто.
– Цяпер я займуся вашым выхаваннем, будзьце спакойны.
"Вось дык улiп!" – падумаў Бурацiна.
На траве вакол дома ганяўся пудзель Артамон за маленькiмi птушачкамi. Калi яны садзiлiся на дрэвы, ён задзiраў галаву, падскакваў i брахаў з падвываннем.
"Здорава птушак ганяе", – з зайздрасцю падумаў Бурацiна.
Ад прыстойнага сядзення за сталом у яго па ўсiм целе паўзлi мурашкi.
Нарэшце пакутлiвае снеданне скончылася. Дзяўчынка загадала яму выцерцi з носа какаву. Паправiла складачкi i банцiкi на сукенцы, узяла Бурацiна за руку i павяла ў дом – займацца выхаваннем.
А вясёлы пудзель Артамон гойсаў па траве i брахаў, птушкi, нiколькi не баючыся яго, весела свiсталi, ветрык весела лятаў над дрэвамi.
– Здымiце вашы лахманы, вам дадуць прыстойную куртку i штонiкi, – сказала дзяўчынка.
Чацвёра краўцоў – майстар-адзiночка, пануры рак Шаптала, шэры Дзяцел з чубком, вялiкi жук Рагач i мыш Лiзета – шылi са старых дзявочых сукенак прыгожы хлапчукоўскi касцюм. Шаптала кроiў, Дзяцел дзюбай пратыкаў дзiркi i шыў, Рагач заднiмi нагамi сукаў нiткi, Лiзета iх перагрызала.
Бурацiна было сорамна надзяваць дзявочыя абноскi, але прыйшлося ўсё-такi пераадзецца. Сапучы носам, ён схаваў у кiшэню новай курткi чатыры залатыя манеты.
– Цяпер сядзьце, пакладзiце рукi перад сабой. Не горбiцеся, – сказала дзяўчынка i ўзяла кавалачак крэйды. – Мы зоймемся арыфметыкай... У вас у кiшэнi два яблыкi...
Бурацiна хiтра падмiргнуў.
– Хлусiце, нiводнага...
– Я кажу, – цярплiва паўтарыла дзяўчынка, – дапусцiм, што ў вас у кiшэнi два яблыкi. Нехта ўзяў у вас адзiн яблык. Колькi ў вас засталося яблыкаў?
– Два.
– Падумайце як след.
Бурацiна зморшчыўся, – гэтак здорава падумаў.
– Два...
– Чаму?
– Я ж не аддам Нехту яблык, хоць ён нават бiцца будзе!
– У вас няма нiякiх здольнасцей да матэматыкi, – з засмучэннем сказала дзяўчынка. – Зоймемся дыктантам.
Яна ўзняла да столi прыгожанькiя вочы.
– Пiшыце: "А ружа упала на лапу Ажура". Напiсалi? Цяпер прачытайце гэтую чараўнiчую фразу наадварот.
Нам ужо вядома, што Бурацiна нiколi нават не бачыў пяра i чарнiлiцы.
Дзяўчынка сказала: "Пiшыце", – i ён адразу ж сунуў у чарнiлiцу свой нос i страшэнна напалохаўся, калi з носа на паперу ўпала чарнiльная клякса.
Дзяўчынка пляснула рукамi, у яе нават пырснулi слёзы.
– Вы брыдкi свавольнiк, вы павiнны быць пакараны!
Яна высунулася ў акенца.
– Артамон, завядзi Бурацiна ў цёмную каморку.
Высакародны Артамон з'явiўся ў дзвярах, паказваючы белыя зубы. Схапiў Бурацiна за куртачку i, адступаючы задам, пацягнуў у каморку, дзе па кутках у павуцiннi вiселi вялiкiя павукi. Замкнуў яго там, пагыркаў, каб як след напалохаць, i зноў памчаўся за птушкамi.
Дзяўчынка кiнулася на лялечны карункавы ложак i заплакала ад таго, што ёй давялося абысцiся так жорстка з драўляным хлопчыкам. Але калi ўжо ўзялася за выхаванне, справу трэба давесцi да канца.
Бурацiна бурчаў у цёмнай каморцы:
– Вось дурная дзяўчынка... Знайшлася выхавальнiца, падумаеш... У самой фарфоравая галава, тулава, ватай напханае...
У каморцы пачуўся тоненькi скрып, нiбы хтосьцi скрыгатаў дробнымi зубамi:
– Слухай, слухай...
Бурацiна падняў запэцканы ў чарнiла нос i ў цемры распазнаў кажана, якi вiсеў пад столлю ўнiз галавой.
– Табе чаго?
– Дачакайся ночы, Бурацiна.
– Цiшэй, цiшэй, – шамацелi павукi па кутках, – не гайдайце нашых сетак, не адпужвайце нашых мушак...
Бурацiна сеў на пабiты гаршчок, падпёр шчаку. Ён трапляў у перапалкi i горшыя за гэтую, але абурала несправядлiвасць:
– Хiба так выхоўваюць дзяцей?.. Гэта пакута, а не выхаванне... Гэтак не сядзi ды гэтак не еш... Дзiця, можа, яшчэ буквара не засвоiла, – яна адразу за чарнiлiцу хапаецца... А сабака нябось ганяецца за птушкамi, – яму нiчога...
Кажан зноў запiшчаў:
– Дачакайся ночы, Бурацiна, я цябе павяду ў Краiну Дурняў, там чакаюць цябе сябры – кот i лiсiца, шчасце i весялосць. Чакай ночы.
Бурацiна трапляе ў Краiну Дурняў
Дзяўчынка з блакiтнымi валасамi падышла да дзвярэй каморкi.
– Бурацiна, дружа мой, вы каецеся нарэшце?
Ён быў вельмi сярдзiты, да таго ж у яго зусiм iншае было ў галаве.
– Вельмi трэба мне каяцца! Не дачакаецеся...
– Тады вам давядзецца праседзець у каморцы да ранiцы...
Дзяўчынка горка ўздыхнула i пайшла.
Настала ноч. Сава зарагатала на вышках. Жаба выпаўзла з-пад падлогi, каб шлёпаць жыватом па адбiтках месяца ў лужынах.
Дзяўчынка легла спаць у карункавы ложачак i доўга з жалем усхлiпвала, засынаючы.
Артамон, уткнуўшы нос пад хвост, спаў каля дзвярэй яе спальнi.
У домiку гадзiннiк з маятнiкам прабiў поўнач.
Кажан сарваўся са столi.
– Пара, Бурацiна, уцякай! – пiскнуў яму над вухам. – У кутку каморкi ёсць пацучыны ход пад падлогу... Чакаю цябе на палянцы...
Кажан вылецеў праз дахавае акно. Бурацiна кiнуўся ў куток каморкi, блытаючыся ў павуцiннi. Услед яму злосна шыпелi павукi.
Ён папоўз пацучыным ходам пад падлогу. Ход быў усё вузейшы i вузейшы. Бурацiна цяпер ледзь пралазiў пад зямлёй... I раптам галавой унiз паляцеў пад падлогу.
Там ён ледзь не трапiў у пацучыную пастку, наступiў на хвост вужу, якi толькi што напiўся малака са збанка ў сталовай, i праз кашэчы лаз выскачыў на палянку.
Над блакiтнымi кветкамi бясшумна лятаў кажан.
– За мной, Бурацiна, у Краiну Дурняў!
У кажаноў няма хваста, таму кажан лятае не проста, як птушка, а ўверх i ўнiз – на перапончатых крылах, уверх i ўнiз, падобны на чорцiка; рот у яго заўсёды адкрыты, каб, не трацячы часу, па дарозе лавiць, кусаць, глытаць жыўцом камароў i начных матылькоў.
Бурацiна бег за iм па шыю ў траве, мокрая дзяцелiна хвастала яго па шчоках.
Раптам кажан высока рвануўся да круглага месяца i адтуль крыкнуў камусьцi:
– Прывёў!
Бурацiна адразу ж кулём паляцеў унiз з крутога абрыву. Кацiўся, кацiўся i шлёпнуўся ў лопух.
Падрапаны, поўны рот пяску, з вылупленымi вачыма, сеў.
– Ух, ты!..
Перад iм стаялi кот Базiлiо i лiсiца Алiса.
– Смеленькi, адважненькi Бурацiна, мабыць, звалiўся з месяца, – сказала лiсiца.
– Дзiўна, як ён жывы застаўся, – панура сказаў кот.
Бурацiна ўзрадаваўся старым знаёмым, хоць яму здалося падазроным, што ў ката перавязана анучай правая лапа, а ў лiсiцы ўвесь хвост запэцканы балотнай тванню.
– Не было шчасця, дык няшчасце памагло, – сказала лiсiца, – затое ты трапiў у Краiну Дурняў...
I яна лапай паказала на паламаны мост цераз высахлы ручай. На тым баку ручая сярод кучаў смецця вiдаць былi старэнькiя домiкi, чэзлыя дрэвы з абламаным галлём i званiцы, пахiленыя ў розныя бакi...
– У гэтым горадзе прадаюцца славутыя курткi на заечым футры для таты Карла, – аблiзваючыся, спявала лiсiца, – азбукi з каляровымi малюнкамi... Ах, якiя прадаюцца салодкiя пiражкi i ледзянцовыя пеўнiкi на палачках! Ты ж не згубiў яшчэ сваiх грошай, цудоўненькi Бурацiна?
Лiсiца Алiса памагла яму ўстаць на ногi, наслiнiўшы лапу, пачысцiла яму куртачку i павяла цераз паламаны мост.
Кот Базiлiо панура клыпаў ззаду.
Была ўжо сярэдзiна ночы, але ў Горадзе Дурняў нiхто не спаў.
Па крывой гразкай вулiцы бадзялiся худыя сабакi ў калючках, пазяхалi ад голаду:
– Э-хе-хе...
Козы з абшарпанай шэрсцю на баках скублi запыленую траву каля тратуара, трэслi агрызкамi хвастоў.
– Б-э-э-э-э-так...
Апусцiўшы галаву, стаяла карова; у яе косцi тырчалi скрозь скуру.
– Мууучэнне... – паўтарала яна задуменна.
На камяках гразi сядзелi аскубеныя вераб'i, – яны не ўзляталi – хоць тапчы iх нагамi...
Хiсталiся ад знямогi куры з выдранымi хвастамi...
Затое на скрыжаваннях стаялi навыцяжку лютыя бульдогi-палiцэйскiя ў трыкутных капелюшах i ў калючых нашыйнiках.
Яны крычалi на галодных i шалудзiвых жыхароў:
– Пррраходзь! Тррымай прррава! Не затрррымлiвайся!..
Лiсiца цягнула Бурацiна далей па вулiцы. Яны ўбачылi сытых катоў у залатых акулярах, якiя гулялi пры святле месяца па тратуары, пад ручку з кошкамi ў каптурыках.
Гуляў тоўсты Лiс – губернатар гэтага горада, важна задраўшы нос, i з iм фанабэрыстая лiсiца, якая трымала ў лапе кветку начной фiялкi.
Лiсiца Алiса шапнула:
– Гэта гуляюць тыя, хто пасеяў грошы на Полi Цудаў... Сёння апошняя ноч, калi можна сеяць. К ранiцы збярэш кучу грошай i накупляеш усялякай усялячыны... Хадзем хутчэй...
Лiсiца i кот прывялi Бурацiна на пустку, дзе валялiся пабiтыя гаршкi, падраныя чаравiкi, дзiравыя галёшы i анучы... Перабiваючы адзiн аднаго, залапаталi:
– Капай ямку.
– Кладзi залатыя.
– Пасып соллю.
– Зачарпнi з лужыны, палi як след.
– Ды не забудзься сказаць "крэкс, фэкс, пэкс".
Бурацiна пачухаў нос, запэцканы ў чарнiла.
– А вы адыдзiце ўсё-такi далей...
– Божа мой, ды мы i глядзець не хочам, дзе ты закапаеш грошы, – сказала лiсiца.
– Божа збаў, – сказаў кот.
Яны адышлiся трошкi i схавалiся за кучай смецця.
Бурацiна выкапаў ямку. Сказаў тры разы шэптам: "Крэкс, фэкс, пэкс", паклаў у ямку чатыры залатыя манеты, засыпаў, з кiшэнi дастаў жменьку солi, пасыпаў зверху. Набраў з лужыны прыгаршчы вады, палiў.
I сеў чакаць, калi вырасце дрэва...
Палiцэйскiя хапаюць Бурацiна i не даюць яму сказаць нiводнага слова ў сваё апраўданне
Лiсiца Алiса думала, што Бурацiна пойдзе спаць, а ён усё сядзеў на кучы смецця, цярплiва выцягнуўшы нос.
Тады Алiса загадала кату застацца вартаваць, а сама пабегла ў блiжэйшае палiцэйскае аддзяленне.
Там, у накураным пакоi, за сталом, закапаным чарнiлам, густа хроп дзяжурны бульдог.
Лiсiца галасочкам, поўным самага добрага намеру, сказала яму:
– Пане мужны дзяжурны, цi нельга затрымаць аднаго беспрытульнага зладзюжку? Страшэнная небяспека пагражае ўсiм багаценькiм i паважаненькiм грамадзянам гэтага горада.
Спрасонку дзяжурны бульдог так гыркнуў, што пад лiсiцай ад страху расплылася лужынка.
– Крррасцi! Гам!
Лiсiца растлумачыла, што небяспечны зладзюжка – Бурацiна – заўважаны на пустцы.
Дзяжурны, усё яшчэ гыркаючы, пазванiў. Уварвалiся два доберманы-пiнчэры, сышчыкi, якiя нiколi не спалi, нiкому не верылi i нават самiх сябе падазравалi ў злачынных намерах.
Дзяжурны загадаў iм даставiць небяспечнага злачынцу жывым або мёртвым у аддзяленне.
Сышчыкi адказалi коратка:
– Цяў!
I памчалiся на пустку асаблiвым хiтрым галопам, заносячы заднiя ногi ўбок.
Апошнiя сто крокаў яны паўзлi на жыватах i адразу кiнулiся на Бурацiна, схапiлi яго пад пахi i пацягнулi ў аддзяленне.
Бурацiна дрыгаў нагамi, упрошваў сказаць – за што? за што? Сышчыкi адказвалi:
– Там разбяруцца...
Лiсiца i кот, не трацячы часу, выкапалi чатыры залатыя манеты. Лiсiца так спрытна пачала дзялiць грошы, што ў ката апынулася адна манета, а ў яе – тры.
Кот моўчкi ўчапiўся кiпцюрамi ёй у морду.
Лiсiца моцна абхапiла яго лапамi. I яны абое некаторы час качалiся клубком па пустцы. Кацiная i лiсiная поўсць ляцела клоччам пры святле месяца.
Абадраўшы адзiн аднаму бакi, яны падзялiлi манеты папалам i ў тую ж ноч знiклi з горада.
Тым часам сышчыкi прывялi Бурацiна ў аддзяленне. Дзяжурны бульдог вылез з-за стала i сам абшукаў яго кiшэнi.
Не знайшоўшы нiчога, апрача кавалачка цукру i крошак мiндальнага пiрожнага, дзяжурны люта засоп на Бурацiна:
– Ты зрабiў тры злачынствы, нягоднiк: ты – беспрытульны, бяспашпартны i беспрацоўны. Завесцi яго за горад i ўтапiць у сажалцы.
Сышчыкi адказалi:
– Цяў!
Бурацiна спрабаваў расказаць пра тату Карла, пра свае прыгоды. Усё дарэмна! Сышчыкi падхапiлi яго, галопам зацягнулi за горад i з моста кiнулi ў глыбокую брудную сажалку, поўную жаб, п'явак i лiчынак вадзянога жука.
Бурацiна плюхнуўся ў ваду, i зялёная раска сышлася над iм.
Бурацiна знаёмiцца з жыхарамi сажалкi, даведваецца аб прапажы чатырох залатых манет i атрымлiвае ад чарапахi Тарцiлы залаты ключык
Не трэба забывацца, што Бурацiна быў драўляны i таму не мог утапiцца.
Усё ж ён да таго напалохаўся, што доўга ляжаў на вадзе, увесь аблеплены зялёнай раскай.
Вакол яго сабралiся жыхары сажалкi: усiм вядомыя сваёй дурнотай чорныя пузатыя апалонiкi, вадзяныя жукi з заднiмi лапамi, падобнымi на вёслы, п'яўкi, лiчынкi, якiя елi ўсё, што траплялася, нават самiх сябе, i, нарэшце, розныя дробныя iнфузорыi.
Апалонiкi казыталi яго цвёрдымi губамi i з асалодай жавалi кутасiк на каўпачку. П'яўкi запаўзлi ў кiшэню куртачкi. Адзiн вадзяны жук некалькi разоў узлазiў на яго нос, якi высока тырчаў з вады, i адтуль кiдаўся ў ваду ластаўкай.
Дробныя iнфузорыi, звiваючыся i таропка дрыжучы валаскамi, якiя замянялi iм рукi i ногi, спрабавалi падхапiць якую-небудзь спажыву, але самi траплялi ў рот лiчынкам вадзянога жука.
Бурацiна гэта, нарэшце, надакучыла, ён заплюхаў пяткамi па вадзе:
– Пайшлi прэч! Я вам не здохлая кошка.
Жыхары сажалкi шмыгнулi хто куды. Ён перавярнуўся на жывот i паплыў.
На круглых лiстах гарлачыкаў пры святле месяца сядзелi жабы з вялiкiмi ратамi, вылупленымi вачыма пазiралi на Бурацiна.
– Нейкая каракацiца плыве, – квакнула адна.
– Нос, як у бусла, – квакнула другая.
– Гэта марская жаба, – квакнула трэцяя.
Бурацiна, каб перадыхнуць, вылез на вялiкi лiст гарлачыка. Сеў на iм, шчыльна абхапiў каленi i сказаў, ляскаючы зубамi:
– Усе хлопчыкi i дзяўчынкi напiлiся малака, спяць у цёплых ложках, адзiн я сяджу на мокрым лiсце... Дайце паесцi чаго-небудзь, жабы.
Жабы, як вядома, вельмi халаднакроўныя. Але не варта думаць, што ў iх няма сэрца. Калi Бурацiна, дробна ляскаючы зубамi, пачаў расказваць пра свае няшчасныя прыгоды, жабы адна за адной падскочылi, мiльганулi заднiмi нагамi i нырнулi на дно сажалкi.
Яны прынеслi адтуль здохлага жука, страказiнае крыльца, кавалачак тванi, зернетка ракавай iкры i некалькi гнiлых карэньчыкаў.
Паклаўшы ўсе гэтыя прыдатныя для яды рэчы перад Бурацiна, жабы зноў ускочылi на лiсты гарлачыкаў i сядзелi, як каменныя, узняўшы галовы з вялiкiмi ратамi i вылупленымi вачыма.
Бурацiна панюхаў, пакаштаваў жабiны пачастункi.
– Мяне знудзiла, – сказаў ён, – якая брыда!..
Тады жабы зноў – усе адразу – боўтнулi ў ваду...
Зялёная раска на паверхнi сажалкi загайдалася, i з'явiлася вялiкая, страшная змяiная галава. Яна паплыла да лiста, дзе сядзеў Бурацiна.
У яго ўстаў дыбам кутасiк на каўпачку. Ён ледзь не звалiўся ў ваду ад страху.
Але гэта была не змяя. Гэта была нiкому не страшная, пажылая чарапаха Тарцiла, з падслепаватымi вачыма.
– Ах ты, бязмозглы, даверлiвы хлапчук з кароценькiмi думкамi! – сказала Тарцiла. – Сядзеў бы ты дома ды старанна вучыўся! Занесла цябе ў Краiну Дурняў.
– Дык я ж хацеў здабыць чым болей залатых манет для таты Карла... Я надзвычччай добры i разважлiвы хлопчык...
– Грошы твае ўкралi кот i лiсiца, – сказала чарапаха. – Яны прабягалi каля сажалкi, спынiлiся напiцца, i я чула, як яны хвалiлiся, што выкапалi твае грошы, i як пабiлiся за iх... Ах ты, бязмозглы, даверлiвы хлапчук з кароценькiмi думкамi!..
– Не лаяцца трэба, – прабурчаў Бурацiна, – тут памагчы трэба чалавеку... Што я цяпер буду рабiць? Ой-ой-ой!.. Як я вярнуся да таты Карла? Ай-ай-ай!..
Ён цёр кулакамi вочы i хныкаў так жаласна, што жабы раптам усе адразу ўздыхнулi:
– Ух-ух... Тарцiла, памажы чалавеку.
Чарапаха доўга пазiрала на месяц, штосьцi ўспамiнала...
– Аднойчы я вось гэтак жа памагала аднаму чалавеку, а ён потым з маёй бабулi i майго дзядулi нарабiў чарапахавых грабянцоў, – сказала яна. I зноў доўга пазiрала на месяц. – Што ж, пасядзi тут, чалавечак, а я папоўзаю па дне, – можа, знайду адну карысную рэч.
Яна ўцягнула змяiную галаву i паволi апусцiлася пад ваду.
Жабы прашапталi:
– Чарапаха Тарцiла ведае вялiкую таямнiцу.
Мiнула шмат-шмат часу. Месяц ужо хаваўся за ўзгоркi...
Зноў загайдалася зялёная раска, з'явiлася чарапаха, трымаючы ў роце маленькi залаты ключык.
Яна паклала яго на лiст ля ног Бурацiна.
– Бязмозглы, даверлiвы хлапчук з кароценькiмi думкамi, – сказала Тарцiла, – не бядуй, што лiсiца i кот укралi ў цябе залатыя манеты. Я даю табе гэты ключык. Яго ўпусцiў на дно сажалкi чалавек з барадой такой даўжынi, што ён яе запiхваў у кiшэню, каб яна не замiнала яму хадзiць. Ах, як ён прасiў, каб я адшукала на дне гэты ключык!..
Тарцiла ўздыхнула, памаўчала i зноў уздыхнула так, што з вады пайшлi бурбалкi.
– Але я не памагла яму, я тады была вельмi злосная на людзей за маю бабулю i майго дзядулю, з якiх нарабiлi чарапахавых грабянцоў. Барадаты чалавек шмат расказваў пра гэты ключык, але я ўсё забылася. Памятаю толькi, што трэба адамкнуць iм нейкiя дзверы, i гэта прынясе шчасце...
У Бурацiна закалацiлася сэрца, загарэлiся вочы. Ён адразу забыўся на ўсе свае няшчасцi. Выцягнуў з кiшэнi куртачкi п'явак, паклаў туды ключык, ветлiва падзякаваў чарапасе Тарцiле i жабам, кiнуўся ў ваду i паплыў да берага. Калi ён чорненькiм ценем паказаўся на краi берага, жабы вухнулi яму ўслед:
– Бурацiна, не згубi ключык!
Бурацiна ўцякае з Краiны Дурняў i сустракае таварыша па няшчасцю
Чарапаха Тарцiла не паказала дарогi з Краiны Дурняў.
Бурацiна бег куды вочы глядзяць. За чорнымi дрэвамi блiшчалi зоркi. Над дарогай звiсалi скалы. У цяснiне ляжала воблака туману.
Раптам наперадзе Бурацiна заскакаў шэры камячок. Тут жа пачуўся сабачы брэх.
Бурацiна прыцiснуўся да скалы. Мiма яго, сярдзiта сапучы насамi, прамчалiся два палiцэйскiя бульдогi з Горада Дурняў.
Шэры камячок кiнуўся з дарогi ўбок – на адхон. Бульдогi – за iм.
Калi тупат i брэх аддалiлiся, Бурацiна кiнуўся бегчы так шпарка, што зоркi хутка-хутка паплылi за чорнымi галiнамi.
Раптам шэры камячок зноў пераскочыў дарогу. Бурацiна паспеў разгледзець, што гэта заяц, а на iм верхам, трымаючы яго за вушы, сядзiць бледны маленькi чалавечак.
З адхону пасыпалiся каменьчыкi, – бульдогi ўслед за зайцам пераскочылi дарогу, i зноў усё зацiхла.
Бурацiна бег так шпарка, што зоркi цяпер, як шалёныя, iмчалiся за чорнымi галiнамi.
Трэцi раз шэры заяц пераскочыў дарогу. Маленькi чалавечак, зачапiўшыся галавой за галiну, скiнуўся з яго спiны i шлёпнуўся проста пад ногi Бурацiна.
