Текст книги "Парастак"

Автор книги: Янка Брыль

сообщить о нарушении

Текущая страница: 1 (всего у книги 4 страниц)

Янка Брыль
ПАРАСТАК

Запісы i эсэ

Падрыхтаванае на падставе: Янка Брыль, Парастак. Запісы i эсэ, – Мінск: Про Хрысто. – 2006. – 104 с.

Copyright © 2013 by Kamunikat.org

ЗАЛЕТАСЬ

* * *

Падумалася пра малога ў нейкай страшна складанай сітуацыі партызанскага часу:

«Сыночак, хлопчык мой, з табой адным засталася твая перадсмяротная туга!..»

Пішу гэта, a ў памяці зноў яно, такое ўжо далёкае, з вясны сорак чацвёртага года... Пры ійне сустрэліся два партызаны з адной вёскі. Маладзейшы сказаў старэйшаму штосьці, чаго я не пачуў, а той спачатку моўчкі, вакол самога сябе вусцішна закруціўся на адным месцы – ад пачутага. Гэта яго стары нямоглы бацька i маленькі сын – забітыя!.. Паліцаямі, у белы дзень, каля роднай хаты...

* * *

Што «дробязі» – гэта не дробязі, зноў пераконваешся, правячы новае для публікацыі. Мала слоў – гэта яшчэ не азначае, што ix менш, чым трэба. Нехта такога проста не разумее, а нехта яшчэ i здзіўляецца. А яно ж само па сабе, без належных сумненняў ды пільнасці, не даецца.

* * *

Пасля элегантных томікаў серыі «Беларуская паэзія XX стагоддзя» – Танк, Куляшоў, Панчанка, – якія з прыемнасцю пагартаў, зрэдку перачытваючы любімае, мне прынеслі й прыстойна падрыхтаваны томік Броўкі. Зубаскальскае «піша лоўка», што ўжо абрыдзела ад танных паўтораў, аспрэчваецца вершамі, i добрымі, i неблагімі, якіх не абавязкова павінна быць многа.

А яшчэ ж i тое ўспамінаецца, што наша першая энцыклапедыя яму, паэту Броўку, залічваецца ў неаспрэчнае на роднай службе.

* * *

«Ну добра, ты вялікі, слаўны, але ж дай жыць, дыхаць, хоць дух перавесці побач з табой i камусьці другому, хоць бы i меншаму!..»

Цераз Талстога, у запісе Макавіцкага, рускае народнае: «Сокрой чужой грех – два своих простится».

I самому думаецца: няўжо недасказанасць нечага – грэх? Павінна ж нешта i ў нябыт пайсці.

* * *

«Не дергайся!» – гавораць рускія таму, хто залішне мітусіцца, нервуецца... I сабе трэба так гаварыць, калі здаецца, што неабходна нешта рабіць, кудысьці паспець, пра штосьці не забыцца... А ты вось стары ды нямоглы, ты толькі чытаеш ды чытаеш, балазе сёе-тое знаходзіш сам або табе яго падсоўваюць...

Доўга не засынаў. A прачнуўся з прымаўкай, хутчэй за ўсё мамінай: «Доля – як стадоля, а шчасце – як заезджая карчма». Тут яшчэ трэба думаць, што да чаго...

Аў «Слоўніку гаворак паўночна-заходняй Беларусі i яе пагранічча», i ў Насовіча, і ў тлумачальным гэтага няма.

* * *

Як баяўся Купала – пры Сталіне, i як баяўся Дубоўка – пасля Сталіна, пра што яшчэ як трэба не напісана.

Наведаўшы мяне пазаўчора, інтэлігентная зямлячка ўспомніла між іншым, як у іхняй местачковай школе былі ў модзе альбомчыкі, куды яны адно аднаму сёе-тое ўпісвалі, намалёўвалі, уклейвалі. Адзін з хлопцаў напісаў ёй вершам:

Пішу пісьмо – рука дрыжыць,

Гляджу ў акно – свіння бяжыць.

Ёй тым часам ужо шэсцьдзесят сёмы, а вось успомнілася зноў, бог ведама каторы раз. I смяецца.

А мне пазней падумалася пра тыя творчыя пакуты, чаго добрага, ужо й закаханага смаркача, i рамантыка, i рэаліста адразу.

* * *

«Я буду маліцца за вас», – кажа i Папа Рымскі, больш істотна не могучы дапамагчы ў бядзе.

Браты i сёстры пяцідзесятнікі, якія па суботах наведваюць з горада ў вёсцы адзінокую бабулю, іхнюю духоўную сястру, моляцца за яе, дапамагаюць ёй, паднімаючы настрой.

А моляцца яны яшчэ, па падказцы ці просьбе старое, i за ўсю яе вёску, дзе ўжо дашчэнту паспіваліся i бабы.

Памаліўшыся, браты i сёстры лічаць, што яны зрабілі ўсё, што змаглі, што тут трэба, каб няверуючых павярнуць на правільны шлях, ажывіць яе няшчасныя Бабунічы.

* * *

I раптам зноў нешта знойдзеш, як цяпер – успаміны пра Прышвіна. Кніга разумна, удала складзена, з каментарамі патрэбнымі i прасторнымі, пад успамінамі кожнага, хто ведаў гэтага пісьменніка i чалавека, каму ёсць што пра яго сказаць.

Трэба ж яно i так, такому здарыцца, – i гэтая кніга прастаяла ў шафе з 1991-га (дата выдання), i гэтую, набыўшы, меў намер прачытаць неўзабаве, а потым забыўся i вось – адкрыццё!..

* * *

У вёсцы яго недалюблівалі за брыдкае ўменне з рознай вады выходзіць сухім. Але ж i дажыванне ў яго было па прыказцы: не бойся смерці, бойся старасці. Даседжваў, далежваў на сваім хутары адзін, усімі пакінуты, нямыты, нястрыжаны, барада па калені. Hi накарміць, хоць раз на дзень, ужо толькі з лыжкі, ні памыць, хоць раз на месяц у цэбры якім ці ў балеі, не было каму.

Слухаю пра гэта i ў думках сам сабе дадаю i такое:

Страшна гэта, вядома ж, аднак яшчэ страшней тое, як раней, калі ён яшчэ мог, адзіны сын ягоны, вярнуўшыся з турмы ці з лагера, п'яны ў гасцях у швагра, у вёсцы, тым самым вялікім кухонным нажом, якім яму кроілі шчыры сваяцкі хлеб, ні за што, ні пра што сястрынога, удовага мужа праштыхнуў «у саменькае сэрца»...

Забойцу, вядома, забрала міліцыя. A ў вёсцы няма ўжо мужчынскіх рук ды плячэй, патрэбных няхай сабе i на самым бедным пахаванні. I вось адну з тых пратэсаў, што спрадвеку стаяць у куце абамшэлай капліцы, не памятаю – дзве ці тры, – так патрапаную, што ўжо й нейкі святы на ёй учарнеў ад даўнасці, нёс за крыжам ён – бацька забойцы...

Такога не прыдумаеш.

* * *

Прачнуўся ў дзве гадзіны i толькі пад раніцу прыдрамнуў. I – такі сон. Пада мною калодзеж, не надта глыбокі, але з мяне хапіла б. Нібыта кругі цэментовыя, нібыта зруб драўляны, а то i ўсё разам – як у сне. Слабымі рукамі, развёўшы ix, трымаюся неяк з краю, нібы ў кутку (сон жа!), намагаюся правую нагу перакінуць цераз край зруба навонкі. Раз за разам. Нага слабее... I прачынаюся.

Папярэджанне нейкае? А то й ад роздуму ўвечары?..

* * *

Пасля Бёлевага «Ірландскага дзённіка», апавяданняў i вершаў Кіплінга ўбіўся ў падараваны Валодзем Васілевічам энцыклапедычны слоўнік «Беларуская міфалогія». Хапіла на тры дні.

Гэта i подзвіг групы спецыялістаў, якія за два гады ажыццявілі гэтае безганарарнае, марназарплатнае выданне на 49 аркушаў, гэта й цудоўны доказ таго, што Беларусь – жыве, не толькі ў дэманстрацыях, але i ў такой вось ціхай, мудрай працы.

* * *

Калі я часам i думаў пра самога сябе завысока, дык хоць жа не вытыркаўся з гэтым на людзі, не хваліўся такою немаччу.

* * *

Адна настаўніца пачатковых класаў, другая на дзесяць гадоў маладзейшая аспірантка-матэматык – мае вясёлыя, дружныя ўнучкі. Старэйшая купіла малодшай гольфы з пальцамі (во!), а тая, наведаўшы дзеда, паказала мне гэтае дзіва, пераабуваючыся ў тапачкі. I засмяялася весела, калі i мне, старому, сказалася тое самае, што i яе малодшаму брату, студэнту, майму паважанаму ўнуку:

– То-та ж, можна i гэтак хвігу даць!

* * *

Яна любіла верш Сыракомлі «Бусел» у перакладзе Лучыны. Нават дэкламавала мне яго – дзецям маці, унукам бабуля – неяк па-вучнёўску ўрачыста, з пэўным уздымам, бо гэта ёй, зрэшты, са школы i памяталася:

 
Зімка надходзіць, звіслі туманы,
I вецер круціць i свішча.
На небе – цёмных хмар караваны.
Бусел узняўся i задуманы
Паплыў павольне на ржышча.
 

Выпісваю з Лучынавай кнігі, а там i задуманы i павольне – з крыху «шляхецкім» прысмакам.

Ды ў польскай школе, дзе ў двадцатых i на пачатку трыццатых гадоў былі i беларускія гадзіны, мы ў гэтым не надта разбіраліся.

* * *

Малы хлопчык увечары адзін выходзіў на ганак дома на лецішчы, стаяў i ціхенька, зачаравана любаваўся поўным месяцам, зоркамі, небам...

Краса прыроды глядзіць на самую сябе яшчэ аднымі шчырымі, наіўнымі вачыма.

* * *

Рэчка, што калісьці працякала каля нашага Загора, пакуль яе не асушыла Князева рыбная гаспадарка ў маёнтку Цэтра, называлася Свіслянка. Пра гэта мне, юнаку, расказваў дзед Кандрат Бабарыка, з гордасцю дадаючы: «Валоў у ёй сплаўлялі!..»

A ў Стэфана Жаромскага, у апавяданні «Puszcza jodłowa», на яго роднай Келеччыне, як мне адкрылася, ёсць rzeczka Świślana. Ці не з адной крыніцы гэтая назва, у якой нават чуецца штосьці віслянае, мо ад самой пані Віслы?..

* * *

На пахаванні сябравай удавы, у далёкім мястэчку, дванаццаць год таму назад, перад тым, як труна вось-вось апусціцца ў зямлю, іхняя дачка, настаўніца, чарнявая амаль красуня, раптам закрычала:

– Мама! Я не хацела гэтага! Я не хацела! I вось я помню колькі ўжо часу, i не ведаю, i ведаць не буду, пра што той адчайны, бездапаможны крык.

Што – патрэбна, каб i гэта ўспаміналася?..

* * *

Ba ўзаемным чытанні сябрамі новых рукапісаў ёсць i свой адмоўны бок. Прыслухоўваешся да розных заўваг i некаторыя з ix прымаеш, не да канца прадумаўшы.

Было ў мяне i такое.

* * *

Што мне да таго, што гэта ўжо чытана мною і, мяркуючы па рознасці паметак на палях, неаднойчы, – мне зноў захацелася пабыць з ім у гадзіны часовай апустошанасці душы, i я свайго дасягаю, іду ў святлейшае.

Усё той жа Уолт Уітман з яго «Лісцямі травы».

А гэта ж i добра, i важна, што ён – з тых нямногіх, хоць ix на свеце i многа, якіх за адзін раз не прачытаеш на ўсю глыбіню.

* * *

У сваіх найбліжэйшых – у даўнавата сталых дзяцей i ўжо дарослых унукаў – у кожнага паасобку ёсць сваё патаемнае, куды мне, бацьку i дзеду, няма i ніколі не будзе доступу. A ў мяне для ix – таксама ж ёсць толькі мае, i з тым маім i мне бывае цяжка, i іншага выйсця няма, як толькі цярпець.

Павяло на грэшнае, непамерна высокае параўнанне. Калі табе i пашчасціць на Сымона Кірынеяніна, які панясе твой крыж, дык жа твая маленькая галгофа – усё роўна толькі твая. З выпрабаваннем развітальнай самотнасцю, з горыччу паасобных успамінаў...

* * *

Мілан Кундэра, «Невыносимая лёгкость бытия».

У абедзвюх каханак героя гэтага рамана, не лічачы мноства іншых, не асноўных «сімпатыяў», не было схільнасці да мацярынства, як i ў самога героя да бацькоўства.

Прысутная на працягу ўсёй кнігі верная сучка з дурной клічкай «Карэнін», як быццам падзяляючы светапогляд гаспадара i чаргова-пазменнай гаспадыні, таксама ні разу не ашчанілася, бо ў архісучасным творы прагрэсіўнага чэшскага эмігранта пра гэта ані слова.

* * *

У чарзе на адну працэдуру, з дазволу маладжавай «хворай» прысеўшы каля яе, нечакана пачуў i родную мову i невядомую прымаўку:

– Калі ласка. Кожнай пачвары да пары.

А сама даволі паглядная.

Ці мне гэта ад радасці пачутага?

* * *

Ахнуў, пачуўшы пра смерць Алеся Пісьмянкова, хлапчыны слаўнага, таленавітага паэта...

I адразу падумалася: як гэта добра, што я ў свой час... Падумалася, што пра тое ёсць у мяне запіс, але, пагартаўшы ўважліва «З людзьмі і сам-насам», не знайшоў такога. I тады прыгадалася і, узяўшы з шафы Алесеву кнігу «Я не памру, пакуль люблю », канчаткова ўспомніў, як на прысланую ім кнігу з цёплым аўтографам, у шчырасць якога ў суме верыцца неяк па-новаму, я пазваніў маладому сябру дахаты (быў выходны) i сказаў сваё ўражанне i ад кнігі, i ад чытанага раней.

Як быццам у прадчуванні яго, так крыўдна заўчаснай, смерці, зборнік выдадзены ў прыгожым афармленні. I захацелася прытрымаць яго на стале, каб перагледзець яшчэ раз...

* * *

Добрыя апавядальнікі адзін за адным узяліся пісаць эпапеі. Думаецца, што кожнаму з ix употай маячылі наперадзе два чатырохтомнікі: «Вайна i мір» i «Ціхі Дон», да ix яны даволі прыкметна прымерваліся кожны сваёю чатырохтомнасцю – толькі так. З першымі тамамі штосьці атрымалася, а потым праца – ад першага ды адноснага поспеху – перайшла ў таропка-павярхоўнае дапісванне працягаў.

Гэта мне зноў чамусьці прыгадалася. Можа, у пэўнай меры i таму, што ў бальніцы я з пераменнай цікавасцю адолеў багаты том фінскай сучаснай навелы, a ўчора, ужо тыдзень дома, дакончыў прыемнае перачытванне апавяданняў Шукшына.

* * *

Праз чвэртку стагоддзя пасля першага знаёмства захацелася паглядзець «Старапольскую энцыклапедыю» Зыгмунта Глогера, зноў чытаючы выбарачна ды з цікавасцю.

I такое высокае, мудрае, па-народнаму простае, што, як i назву выдання, запісваю ў перакладзе:

«Да людзей – па розум, да маці – па сэрца».

* * *

ФрансуаМарыяк, «Клубокзмей».Смерць Мары.

«Больно! Больно! Боже мой, ведь я же маленькая!» – крычала ў пакутах французскае дзеўчанятка.

Плачу – тое ўяўляючы, a ўспамінаючы сваё:

Беларуская бабуля, зняможаная жыццём i нечаканай немаччу, таксама ж магла б, каб з мовай была, паскардзіцца:

«Я ж такая старая, безабаронная, я столькі перажыла! Божа мой добры, за што?!»

...Як гэта можна было – не ведаць такога пісьменніка?

Зрэшты, гэта ўжо ў думках пазнейшых.

* * *

Першая ўнучка ў хаце, змалку квелая. Бабуля ўсіх пацяшае: «Бог дасць, перарасце».

I праўда – зірнеш цяпер – баба, як печ. Так гаворыцца пра мажную ды цёплую.

Нагадаў ёй днямі пра гэта, а яна, немаладзенькая, зарагатала ў адказ па тэлефоне.

* * *

Кніга ўспамінаў Міхася Ганчарыка i кніжка ўспамінаў пра яго. Пра ix нядаўнюю прэзентацыю мне расказваў Радзім Гарэцкі, цёпла ўспамінаючы бацькавага сябра, чалавека з падобным лесам сталінскага пакутніка, які ўсё ж змог нямала зрабіць у айчыннай батаніцы, як Гаўрыла Гарэцкі ў геалогіі.

Кнігі гэтыя перад ад'ездам сюды, у Крынічнае, я паспеў з цікавасцю прачытаць, зноў жа шкадуючы, што i гэты ўсё «не спяшаўся» расказаць пра перажытае, добра напісаўшы пра першую палавіну жыцця, асабліва, як i большасць успамінальнікаў, пра маленства, другую палавіну панёс з сабою...

...Калі ўжо пра кнігі, дык варта сказаць пра томік партугальскіх апавяданняў, што хораша дапоўнілі мае ўспаміны пра наведванне гэтай чароўнай, саснова-пальмавай, верасовай прыакіянскай краіны.

...З павагай ды асабістай удзячнасцю да аўтара пачаў культурную кнігу Кастуся Цвіркі «Край легенд», дачытаў да палавіны i ўспомніліся лермантаўскія радкі:

 
...Ни тёмной старины
заветные преданья
Не шевелят во мне отрадного мечтанья.
 

I тады быў свой «сацрэалізм», – шкрэбалі летапісцы «тое, што трэба», толькі i толькі пра войны, сечы, крывавую тузаніну за ўладу з чужынцамі i сваімі, аж моташна ад гэтай подлай аднастайнасці...

* * *

... Старик ловил неводом рыбу,

Старуха пряла свою пряжу...

У зеляніне двара прыйшло на думку, што ўсё ў яго, да чаго не дакраніся – паэзія. А далей такое:

Эфіопа-рускі Пушкін, беларуса-паляк Міцкевіч i многа другіх выдатных i добрых, у той ці ў іншай міжнацыянальнай сумесі – хіба ж i гэта не кліча ўсіх людзей да разумнага аб'яднання, да шчасця міру паміж імі?..

Нянова гэта ў мяне. Але ж i праблема штодзённа-вечная.

* * *

Ужо неаднойчы быў такі сон. Далёкая ўскраіна незнаёмага горада, нібы Масквы, аднак тое, якое я ўсяе не ведаю. Мне трэба ў цэнтр, у гасцініцу, дзе мой пашпарт, паліто, білет на сённяшні цягнік, на які амаль безнадзейна спазняюся, а тут ні стаянкі таксі, ні тралейбуса ці аўтобуса, i пра патрэбную вуліцу не запытаешся, i людзей незнаемых так многа... Адны з ix адказваюць мне бесталкова, другія ж i прыглядаюцца, як да магчымай ахвяры... Хаджу, блукаю, а часу да цягніка ўсё менш ды менш... I застаецца адно – прачнуцца.

Што i зрабіў, нібы па самазагаду. На гадзінніку пятая, можна яшчэ паляжаць, але соннасць працягваецца, я зноў ды зноў, урыўкава ўключаюся ў свой сон, у тую самую безнадзейную блэнданіну па незнаемых вуліцах, пра тую разгубленасць у тузе i пачатках адчаю...

A ўсё ж не паддаюся зманлівай дрымоце, што ўцягвае ў працяг таго самага снення, ляжу прытомны i ўспамінаю польскае: «Sen – mara, Bóg – wiara», a цяпер, запісваючы, i маміна: «Куды ноч – туды й сон».

Во ўжо, прыбраўшыся па-ранішняму, я за стадом. I ўжо толькі ад намеру надежна папрацаваць у душы ажывае ціхае, незаменнае шчасце явы, бадзёрасці.

* * *

Стары, яшчэ ўсё службова-злосны Лыска сядзіць каля будкі на ланцугу. Малеча, што без нагляду старэйшых сабралася каля яго, просіць: «Дай лапу!» Ён, змалку прывучаны да гэтага, спакойна кладзе сваю правіцу на кожную працягнутую ручку, бо яны ж, адзін перад адным: «I мне! I мне!..»

Гарадскія ўнукі ды праўнукі. З бліжэйшых двароў.

I спрадвечна народнае: «Стары сабака ніколі дзіцяці не пакрыўдзіць».

* * *

«Усё для людзей, усё на карысць чалавеку».

I не ўсё, не ўсё.

На старой чарэшні ягад сёлета мала, асабліва знізу. Вышэй i зусім уверсе, куды не дапне й найлягчэйшы малец-накольнік, на стромых галінках, што тырчаць у неба найсмялей, чарэшні спела зіхацяць у сонцы то паасобку, то букецікамі, хоць ты лічы ix пальцам: любіць, не любіць.

I там раскашуюцца птушкі. Прыляцяць, паклююць i знікаюць. I зноў з'яўляюцца, трэба думаць, што ўжо другія.

З ганка, дзе я сяджу, не вельмі разбярэшся здалёк, што там за свавольніцы. Адно бясспрэчна – шчаслівыя.

* * *

Аднастайна добрыя вершы – i гэта хіліць да мінуса, ix аднастайнасць. Пакуль не трапіцца сапраўдны ўзлёт.

* * *

Кніжку выдаў за свае грошы. I прыбытку ніякага, i ў доўг трохі залез.

Ды затое ж налаяўся ўсмак, i сексу ўсякага нагарадзіў да схочу!..

* * *

Зранку трохі папрацаваўшы, захацелася паляжаць чытаючы.

Том Горкага з апавяданнямі, нарысамі i ўспамінамі яго апошніх гадоў. Пачаў з акадэміка Паўлава, тады Ясенін, Гарын-Міхайлаўскі. I гэтага я калісьці трохі чытаў, у часы маіх выпадковых кніг, здаецца «Детство Тёмы», што няясна, цёпла помніцца.

I чытаць мне перашкаджае думка, што Горкі, нягледзячы на ўсё i ўсякае ачэрніванне яго ў нядаўнія «перабудовачныя», «галосныя» гады – пісьменнік, які мне ўдзячна помніцца першымі апавяданнямі, якімі я захапляўся ў раннім сельскім юнацтве. I назвы без праверкі помняцца: «Однажды осенью», «Мой спутник», «Дед Архип и Лёнька»...

* * *

У дзевятым нумары «Дзеяслова» – пісьмы Васіля Быкава да Ларысы Геніюш.

Пад апошнім з ix – пастскрыптум. Пра тое, як на пісьменніцкім пленуме 1968 года дакладчык... «Брыль вельмі хораша гаварыў пра Ваш «Куфар», прыемна было слухаць. Апладзіравалі крыху».

У тым, вядома, сэнсе, што не ўсе...

А мне, чытаючы, было так патольна i сумна ўспамінаць ix жывымі...

* * *

А за што ж ты яго акрывавіў, за што?!»

Гэта – з «бабскага» (маці, жонка, сястра) галашэння пасля дурное бойкі дзяцюкоў на вясковай вуліцы, якія я ў маленстве бачыў i ў нашым Загоры.

Цяпер успомніў, пачуў гэта – з-за падтэксту. Бо i так жа ў народзе гаворыцца:

«За што ж ты яго, ён жа i так гарапашны?..»

У падтэксце плачу – жаль па братэрстве, ці як тут сказаць?..

* * *

Жангліраванне, бразгаценне замежнымі навуковымі тэрмінамі, у чым шчыруюць некаторыя, асабліва маладыя крытыкі, ад чаго незалежна, збоку прайшла, ідзе, увайшла ў нацыянальную скарбніцу паэзія нашых сапраўдных паэтаў.

З ганку дачнага дома бачу – за агародам i дарогаю – града маладога густога бярэзніку. Высока-стрункія, з маленства мілыя мне стракатасцю беленькай бяросты, гнутка высокія бярозкі ўтульна патанаюць у сакавіта непрадзьмутай лістоце. I толькі самыя вершалінкі патольна пашавельваюцца ад подыхаў лёгкіх ветрыкаў, якія пагульваюць над лесам.

Так яно – калі ціха. A днямі, калі шырока ды моўчкі насоўвалася навальніца, вецер, які «нарваў» яе, доўгачаканую ў штодзённую спёку, разбушаваўся бярозавым вершняком, нібы марскімі хвалямі. Бярозкі не штурхаліся ў сполаху, а неяк і бесталкова, i зладжана гнуліся, гайдаліся, пакуль на ix не абрынуўся лівень...

Я глядзеў на гэта ўдзячна за такое відовішча i ўсё шукаў у сваім слоўным запасе, з чым жа яго параўнаць, каб найболей дакладна.

Тады быў адвячорак. Назаўтра ўранні, зноў жа з крэсла на ганку, яны мне ўбачыліся ў сваім нячутным зводдаль пошуме яшчэ ўсё разгайданымі, ды спакайней, не значна, а проста непараўнальна.

A зусім спакойна – яшчэ праз дзень, зноў сонечны – пад густа дробненькім сяйвом пералётнага, дабрадушнага дожджыку, як пад пяшчотна цёплым душам. Стракатыя ствалы (сказаў бы: стволікі) нават вяршкамі не гнуліся, толькі мокрай лістотай паварушвалі – ад асалоды.

* * *

Хамá, малады сімпатычны сабака, істота яшчэ i разумная.

Мяккі фатэль, з-за старасці прывезены сюды, на дачу, стаіць на ганку. I пасядзець на ім любіць кожны i кожная з нашых. Хама – таксама.

Калі я толькі выйшаў на ганак, ён ветліва паімкнуўся саступіць мне месца, а зразумеўшы маё: «Ляжы, ляжы, я не сюды!», задаволена ўкурчыўся ў сваю, таксама ўжо прывычную, утульнасць.

A неўзабаве – такое:

Каля калонкі ён зблізку заглянуў у бляшаную ванначку, поўную вады, што грэецца для вячэрняга паліву ў градах. У ёй адлюстравана крыху чыстага неба i яшчэ менш лістоты старое ліпы з ніжэйшай адтапыранай галіны. Хама тут ніякага дзіва не ўбачыў. Яно пачалося з таго, што ён заглянуў бліжэй цераз бляшаны край, убачыў у гладкай вадзе – сабачую лабэціну!..

Мы з дачкою сядзелі пад ліпай за стадом, i я першы заўважыў, як наш нястомны пазнавальнік сельскага наваколля то асцярожна набліжаўся вачыма да адлюстравання ў ванначцы, то торкаўся галавою назад, амаль адступаўся рыўком. Цікавасць перамагала асцярогу, а то i страх, а потым i зусім перамагла, – ён наблізіўся зноў i пагрозліва гаўкнуў туды цераз край. А той, што ў вадзе... той гаўкнуў таксама!.. I наш даследчык заднім ходам ірвануўся ад ванначкі. I на момант спыніўся разгублены – а што ж далей?..

Не звярнуўшы ніякай увагі на тое, што мы за сталом засмяяліся. З яго, яшчэ ўсё гарадской, наіўнасці.

* * *

Дубы... Дубы...

Двое з маіх гасцей, Віктар Карамазаў i Анатоль Кудравец, пераплыўшы Нёман, пайшлі ад дуба да дуба, i першы, i другі паспрабавалі абняць. Дзе там! – яшчэ хіба каб трэцяга каго сюды, а той й чацвёртага! I сказалі хлопцы пасля, на застоллі, што хочуць прыехаць сюды з палаткай, паставіць яе тыдні на два паміж дубамі, каб i пра вечнасць часамі задумацца...

Застолле тым часам было спакваля на зыходзе, тэмы тостаў вычарпаліся, пачалі паўтарацца. Бо з тымі двума было яшчэ пяць маладзейшых сяброў-пісьменнікаў – Алесь Пашкевіч, Пятро Ламан, Барыс Пятровіч, Анатоль Сідарэвіч, Міхась Скобла. Пра тыя дубы, пра палатку паўтарылася зноў... I я дазволіў сабе такое:

– Калі тут у нас пасля дуба застаецца яго шырозна-круглы, магутна заземлены пень, то бывае i так, што нейкім цудам у яго западзе, ушчымліваецца малюпасік бярозавага насення... Ужо на працягу блізу дваццаці гадоў, вядучы новых ды новых гасцей да бацькі Немана, я паказваў ім на прыдарожным пні нявінна смелае беразанятка, пасля, праз іншыя дачныя леты, хваліў бярозку-падростка, а сёння ўжо, дарагія мае, мы з вамі палюбаваліся сталай красуняй!.. Дык возьмем яшчэ па кроплі i за бярозу на дубе. З ягонай сілай i з яе красой!.. Нічога, што я ўжо трохі надрукаваў пра гэта гадоў з сем-восем таму назад, – бяроза ж i далей расце, а новыя госці, дзякуй ім, едуць!..

* * *

 
Ад родных далёкіх «крэсаў»,
Ад шэрых хат г сялянскіх бед,
Ад Вушы хваляў, шэпту лесу, —
Прымі ты шчыры мой прывет!
Ад тусклай восені лазуры,
Ад жоўтых дзён, дзе сухацвет,
Ад туманоў сівых і хмурых, -
Прымі гарачы мой прывет!
Ад ідэалу вернай службы,
Святыні прошлых нашых лет,
Ад братняй нашай шчырай дружбы –
Прымі паклон мой i прывет!
 

Гэты, прысвечаны мне, верш Алеся Мілюця з падараванай яго кніжыцы «Паэзія баразны», датаваны 20-м жніўня 1939-га. Шэсцьдзесят пяць прайшло... Не магу, нават i не натужваюся ўспомніць, разабрацца, ці ён, Алесь, тады толькі напісаў тэты верш, ці i паспеў паслаць яго ў пісьме ca сваіх сціплых надвушанскіх Скорычаў у маю прыморскую, грозна-трывожную Гдыню, а я не атрымаў яго да выбуху вайны, ці ён паказваў мне яго, калі я вярнуўся з палону або пазней, у акупацыю ды ў партызанку, калі мы зрэдку сустракаліся, ці наогул я калі-небудзь бачыў яго ў сшытках сябравай спадчыны?.. Не памятаю, дый думаецца, што не ўспомню, бо ні ўпэўненасці, ні веры ў гэтым няма.

Толькі журботная радасць, удзячная радасць такой сустрэчы!..

* * *

Усё-такі палавіна жніўня.

З ночы пачаўшыся холадам, позні ранак i з сонцам, i з прыхмаранасцю, i з подыхамі свежага ветру, ад якога далей ад дома i пад небам уверсе паволі шугаюцца ўбакі вершаліны густога бярэзніку, a бліжэй, ніжэй, на агароднім кусце рамонку, нібы пад калыханку маладой нявыспанай матулі, чароўна, роўненька пагойдваюцца сонейкі вялікіх, у параўнанні з палявымі, кветак, лебядзіна белых, з залатымі сэрцамі.

* * *

«...Старэйшы беларускі пісьменнік. Жыве й працуе ў Мінску. Яго апошняя кніга...»

Біяграфічная даведка пра мяне ў «Arche », да змешчанага там эсэ.

Спачатку гэта трохі нязвычна, а потым можна i ўздыхнуць з палёгкай, – настолькі яно лепш за ўвесь набор эпітэтаў, якімі кішыць сённяшняя літаратурная паказуха, дзе i абстрактныя геніі, i па-савецку народныя, i па постсавецку культавыя, i на польскі лад слынныя ды выбітныя, i ад нашай правінцыйнасці эпахальныя ды сусветныя, нават «нобельскія», i па-біблейску апосталы ды прарокі... I яшчэ ж не ўсё ў пераліку!..

А яно ж, калі зусім цвяроза, дык аднаго пісьменнік, як азначэння прафесіі ці прызвання, трэба яшчэ заслужыць. A ў нас «пісьменнік» кожны той, хто што-небудзь як-небудзь напіша.

А тады ўжо ідуць эпітэты.

На жаль, нярэдка i ў тых, што пішуць добра.

* * *

Вечарэе. Пад выхадныя дні міма нас – хоць ты скажы: машына за машынай. На Нёман, у найпрыгажэйшыя, ужо далёка-шырока вядомыя, мясціны. На адпачынак i на рыбу. Электратокам яе, хоць і апошнюю, тэхнічна ў розных высокакультурных варыянтах!.. Ну, не ўсю, a толькі як сабе...

З гэтых як сабе яно ж i складаецца сёння – нашае жыццё.

Крыху здалёк ды знізу гляджу на адну з маладых, стромкіх бярозак i думаю, што каб я мог, умеў напісаць дзіцячую казку, яна пайшла б ад імя самага найверхняга лістка, – як ён глядзіць навокал, чым любуецца, што хоча сказаць...

* * *

На маім пісьмовым стале, у салатавым збаночку – кветкі, якіх учора Галя нарвала паблізу ад Міхасёвай магілы на запушчаных маласельскіх могілках. Не ведаем, нават яна, яго пляменніца, мая дачка, як яны называюцца... A калівы ix нагадваюць мне i сцяблінкі расквітнелай грэчкі, у якой гудуць патаемна пчолы, i высокія сосны, тыя, што з голым, сонечна гладкім ствалом, з вечназялёным хвойным лапнікам вакол самай вяршыні.

Журботная ўрачыстасць. Родны сум.

* * *

Учора падвечар на праходцы, сустрэўшы легкавік, сышоў на травяную абочыну. A «Жыгулі» спыніліся, i той з двух маладых мужчын на пярэднім сядзенні, які быў за рулём, спачатку прывітаўся са мною, назваўшы імя i па бацьку, а тады выйшаў i весела, прыемна парукаўся, пачаў цікавіцца маім жыццём, «фазэндай»... Я «запусціў маторчык памяці», аднак не мог уцяміць, хто ж гэта, каго мне нагадвае гэты прыстойны мужчына, як быццам недзе ды калісьці бачаны, чуты... Ён, відаць, зразумеўшы мае намаганні, напомніў, што ўпершыню мы сустракаліся калісьці ў Горках, на «Гарэцкіх чытаннях», а потым нават i намякнуў, як між іншым, што ён скульптар. I – ўсё... Развіталіся...

Ой, пара мне выкарыстоўваць права ўзросту, – папрасіўшы прабачэння, спытацца: «Калі ласка, нагадайце мне, старому, хто вы будзеце? » Па-народнаму проста спытацца... Зрэшты, падумаўшы, – мог бы ж назвацца i ён!.. Эх, беларусы...

* * *

Да безыменных кветак, якія нагадваюць мне i ніцую грэчку, i паднебна высокія сосны, сёння зноў жа мая старэйшая паставіла ў чорным збаночку тры вясёлыя бутоны шыпшыны ў моцных зялёных лістах, кветкі, што яшчэ час ад часу выядрываюцца ў нашым буйным шыпшынніку паміж драцяной сеткай агарожы і дарогай, паэтычна духмяныя кветкі, якія тут ужо дваццаць першае лета фарбамі i водарам нагадваюць тыя, што на даўно былым хутарку шчодра суправаджалі нашую з Нінай закаханасць.

Зноў жа ахні, – шэсцьдзесят два гады таму назад!.. Ды цяпер ужо з іншым сумам, – каб сказаць: прыйдзі, застанься нашае, мае найчысцейшае!..

* * *

Ёсць i ў мяне радавод, які два месяцы таму назад значна прасунуўся ў мінулае, зачапіўшы ажно канец XVIII стагоддзя.

У 1795-м, як у архіве значыцца, была вёска Загора, Zahorze на польскі лад, a ў ёй, калі па-панску сказаць, быў хлоп Jaśko Bryl, мой прапрадзед. Сымонаў Яська, па-вясковаму, дваровы пана Сўдзя ў недалёкім маёнтку «Уцеха», набытым з вялікіх землеўладанняў графа Хадкевіча.

Сыны ў Яські – Рыгор, здадзены ў рэкруты ў 1804 годзе, i маладзейшы, Ёсіп. Язэп, колькі я памятаю, быў у Загоры адзін, i той з цвёрдай літарай у канцы, – сам Язэб, жонка Язэбіха, a ўся хата – Язэбавы. А то ўсё Ёсіп ды Ёсіп. Відаць, так было i даўней. А як з польскага да расейскага ладу дайшло, дык быў ужо i Иосиф Иванович. У дакументах.

«Ревизская сказка» за 1834 год сведчыць, што ў Яськавага сына Ёсіпа, майго прадзеда, былі сыны Іван i Даніла, мой будучи дзед, які нарадзіўся ў 1833 годзе, а яго малодшы брат, яшчэ раз Ёсіп, на тры гады пазней. Івана ў 1844-м забралі ў рэкруты, a Даніла з Ёсіпам парабкавалі.

У мяне захавалася «купчая крепость», якая з важнай законнасцю сцвярджае, што браты Даніла i Ёсіп Брылі, абодва Ёсіпавічы, у 1886 годзе купілі ў нейкай гістарычнай па гучанні прозвішча пані Наркевіч-Ёдка пяць дзесяцінаў зямлі на двух.

Браты дружылі. У ix было па аднаму сыну, у Данілы – Антон, мой будучы бацька, a ў Ёсіпа – Павел, дваюрадныя, але дружылі i яны, усё жыццё, лепш за некаторых родных.

Пасля скасавання прыгону дваровыя людзі, што было агаворана ў царскім маніфесце, не мелі права купляць у паноў зямлю, як другія сяляне, ужо не прыгонныя, але да 1886 года гэтая недарэчнасць была, як відаць, выпраўлена.

Браты ўзяліся за вольнае гаспадаранне.

А вось сыны ix, юнакі Антон i Павел, па прыкладу іншых з наваколля, падаліся ў Адэсу-маму, а там, як у савецкі час па-марксісцку пісалася, увайшлі ў «рабочую арыстакратыю», сталі чыгуначнікамі. Антон неўзабаве дайшоў да правадніка вагонаў першага класа, а Павел рухаўся па службе сціплей. Але жылі яны, як гаварылася, «в мирное время », нядрэнна. Ды, пажаніўшыся, яшчэ i грошы збіралі – зямлі прыкупіць.

Дарэчы, дзядзька – мой хросны, ад яго ў мяне быў у маленстве, пакуль не згубіўся, прыгожы залаты крыжык з другім, танчэйшым i далікатна блакітным крыжыкам у сярэдзіне.

Бацька нарадзіўся ў 1870 годзе, дзядзька... не памятаю дакладна, на колькі быў маладзейшы. У XX стагоддзе папа, як гаварылі мы, дзеці, па-гарадскому, увайшоў амаль з палавінай наогул пражытага, бо памёр ён у 1924-м, а дзядзька дажыў да пачатку пяцідзесятых. Жонкі іхнія, мая мама Настуля i цётка Мартося, таксама нажыліся ў ліхія часы на ўсю жаночую цярплівасць...

Ды гэта ўжо на нашай памяці ўсё, не архіўная даўніна.

Думаць або пісаць пра XX стагоддзе, нават пра яго першую чвэртку, лягчэй, многае помніцца з апавяданняў старэйшых, бывалых ды па-народнаму мудрых сучаснікаў. Захаваліся фотаздымкі, чым старэйшы, тым цікавейшы, а раней жа ix i зусім у вёсках не было. A ў XIX стагоддзе, тым больш у XVIII пранікаць па-сапраўднаму, пазнаваць, ведаць тое, як гаварылася, «жыццё-быццё-гараванейка» можна толькі цераз архівы, якіх за гады пераменаў ды гвалтаў захавалася не надта многа.

Мой загорскі сусед, акадэмік Ламан, Мікалай Апанасавіч, а для мяне па гадах проста Коля, вядомы батанік, на сёмым дзесятку рупліва заняўся гісторыяй Загора, роднага кута. Звесткі i пра маіх продкаў я атрымаў ад яго, а ён знайшоў ix у нетрах Нацыянальнага гістарычнага архіва. Даючы, усміхнуўся прыязна, сказаў:

– Ад Яські – да Янкі. Гэта вам, думаю, i цікава, i можа спатрэбіцца.

* * *

«Як усадзяць хлеб у печ, тады цеста, што засталося на сценках дзяжы, саскрабаюць нажом, неабходную колькасць пакідаюць на рошчыну, а з астаткаў пякуць маленькую булачку, што называецца падшкрэбак, які прызначаецца на пацеху дзецям».