Текст книги "Сапраўдная апалогiя Сакрата (на белорусском языке)"

Автор книги: Костас Варналис

сообщить о нарушении

Текущая страница: 2 (всего у книги 3 страниц)

17. Трыццаць тыранаў хапалi i забiвалi ўсiх без разбору. Яны скасавалi законы, суды, народныя сходы – "суверэнiтэт народа". Яны скалацiлi сваю раду з бандытаў i людабойцаў. "Вось гэтага мы прыкончым: раз-два – i гатова!" Яны ведалi, што панаваць iм нядоўга, таму i спяшалiся. Вы ж хочаце застацца назаўжды, таму i ствараеце нейкую ўяўнасць законнасцi. I дзеля таго каб трымаць як мага далей ад скарбонкi – гэтага карыта – пяць тысяч беднякоў, вы надумалiся даць палiтычныя правы толькi тым, хто належыць да вашага асяродка радавiтым i маёмасным. Тыраны забаранiлi свабоду слова i навучанне рыторыцы, вы ж дадумалiся забаранiць свабоду думкi i навучанне фiласофii. У iх вы запазычылi танны i хуткадзейны смяротны напой – смярдзючую атруту, якой вы збiраецеся сёння напаiць мяне. Рэспублiка ваша, як бачыце, ёсць замаскаваная тыранiя.

18. "Мы не кручкатворы, мы толькi ўжылi закон..." – чую я нечыя крыкi. I кажу вам: толькi парушыўшы закон, вы б маглi мяне апраўдаць. Бо мэта вашых законаў – караць пакрыўджаных, але не вiнаватых i не даваць абкрадзеным красцi. Закон – гэта воля моцных i бездапаможнасць бязвольных. Справядлiвасць ваша – усяго толькi выгода мацнейшых. Я i сам сёе-тое пра ўсё гэта здагадваўся, але раней за мяне пра гэта загаварыў вядомы вам Пол, якi вымусiў мяне быць ягоным апанентам. У нашай мове "той, хто кiруе" значыць "мацнейшы". А Салон нават выхваляўся, што ён зрабiў парадак у дзяржаўным бязладдзi, "спалучыўшы з законам сiлу i справядлiвасць". Iнакш кажучы, ён забяспечваў сiлу права – гэта значыць, выгоды мацнейшых.

19. А хто ж такiя "мацнейшыя"? Не тыя, у каго самыя здаровыя i натрэнiраваныя целы – волаты Мiлан, Геракл... легкадумны Геракл, якi, нягледзячы на свае магутныя бiцэпсы, стаў пасмешышчам у подлай бабы, узяўшы ў рукi праснiцу i надзеўшы спаднiцу. Не тыя, у каго самыя здаровыя i непатрэбныя мазгi: фiлосафы, паэты-сатырыкi i ўсе мiзантропы i здзяцiнелыя старыя. Не тыя, у каго самыя здаровыя душы: Праметэй, Леанiд, Кiнегiр – мiфiчныя асобы, плён фантазii баязлiўцаў. Дужэйшыя заўсёды i ўсюды адны, гэта – зладзеi.

20. "Казкi..." Добра, раскажу вам дзеля разнастайнасцi адну казку. Аднойчы зладзеi першай у свеце дзяржавы, дастаткова разбагацеўшы, вырашылi ўпарадкаваць сваё жыццё. Яны пералавiлi ўсiх немаёмных у дзяржаве i, сабраўшы iх на пляцы, сказалi: "Рукi ўгору! Мы хочам вам дабра. Мы не будзем адбiраць у вас нi рыдлёвак, нi кiрак, нi сякер, нi вашых кошыкаў i торбачак з полуднем, нi вашых iрваных завашыўленых сарочак, нi вашага жытла з дзiравымi стрэхамi. Вы вольныя (рукi ўгору!). Вы вольныя жыць, як вам хочацца – зарабляць грошы i складваць iх у торбачку, пiць, скакаць, пладзiцца i памiраць. А мы будзем вучыць вас... iсцiне. Мы дамо вам багатае ўяўленне i спагадлiвае сэрца, мы дамо вам бессмяротную душу. А хто схоча, хай пiша вершы, выводзiць тэорыi i набывае сабе славу. Уладарыць будзеце вы. Мы будзем толькi вамi камандаваць. Мы будзем рупiцца пра вашую бяспеку, пра ваш гонар i пра вашую маёмасць карацей, пра вашу волю. Вы будзеце працаваць як хочаце, дзе хочаце i калi хочаце. Мы будзем вам даваць працу – калi яна будзе, – а вы будзеце аддаваць нам вашу працу. А каб вы не падумалi, што мы з вамi несправядлiвыя, мы таксама будзем плацiць столькi сама, як i вы, падаткаў дзяржаве – гэта значыць самiм сабе.

21. I над намi, i над вамi будуць адны i тыя багi, якiя загадаюць вам працаваць i не есцi, а нам – сядзець склаўшы рукi i сiлкавацца. I над вамi, i над намi будуць адны i тыя законы, якiя мы ахвяруем вам i за якiя вы прагаласуеце як дэпутаты i якiя вы будзеце ўжываць супраць самiх сябе як суддзi. А каб не нападалi на вас з усiх бакоў чужынцы, пiраты ды зладзеi, квапячыся на вашыя нiкчэмныя набыткi, для таго, каб яны не зняволiлi вас, вашых жонак i дзяцей, мы вас узброiм i навучым баранiць сваiх багоў, самiх сябе i нас – гэта значыць айчыну. Вы будзеце гiнуць у сечах, а мы будзем жыць. I паколькi вы самi не здолееце зразумець сваiх iнтарэсаў, каб ахоўваць iх i сябе, мы вас сiлком прымусiм рабiць гэта (рукi ўгору!). Толькi адно мы вам забараняем – красцi адно ў аднаго. Бо гэтак вы i нас зможаце абкрасцi.

22. Вось так народ свабодна працаваў i свабодна думаў. I спяваў у шынках весела, як дрозд на галiнцы (у клетцы). А збавiцелi палежвалi сабе ўзiмку ў цёплых палацах i пад дрэвамi ў квеценi летам, i рой прыгожых жанчын шукаў вошай у iхнiх галовах, казычучы ў iх за вушамi (вельмi прыемна!). Iх дабрабыт быў магутнасцю айчыны, а бессаромнасць – ачышчэннем. А калi народ, даведзены да роспачы, сяго-таго з iх праганяў, дык на iх месца – каб працягваць iх абкрадаць – знаходзiлi iншых: без "збавiцеляў" народ ужо не мог нi жыць, нi думаць.

23. Смейцеся сабе, грамадзяне афiняне! Такой дзiўнай дзяржавы не было на свеце i нiколi не будзе! Вось бачыце, казка... Цяпер вы запатрабуеце прыказку. Дзе мне яе вам узяць? Адно вам толькi скажу: "Бяда чалавеку, якi трапiў у няволю i, даведзены да найвялiкшага адчаю, здаецца дзеля паратунку на лiтасць багам i законам зладзеяў!"

ЧАСТКА ТРЭЦЯЯ

1. I чаго чакаць ад гэтай прыпыленай брыдоты, што пырскае атрутай? Ён цэлымi днямi бадзяўся па базары, чапляўся да занятых сваёй справай людзей, быццам яны былi вiнаватыя ў яго няўдачах. Усе ўцякалi ад яго, як чорт ад крыжа. А ён потым выхваляўся, што не патрабуе платы за сваю мудрасць. Толькi гэтага не хапала: чапляецца са сваёй мудрасцю, ды яшчэ плацi яму! Вось цяпер яму заплачана як след. Заўтра мы не будзем нi бяднейшыя, нi багацейшыя; затое адным назолам будзе меней.

2. Вам, грамадзяне афiняне, пудзiлы здаюцца людзьмi, а вятры – багамi; я ж гляджу на людзей як на нiкчэмныя пудзiлы, а на багоў – як на вятры.

Вы жывяце пад уладай сноў, я ж бачу рэчаiснасць. Бачу, бо ў мяне болей розуму, чым у любога, хто калi-небудзь жыў у нашай краiне. Я ўмею глядзець, i таму ўсё мне здаецца чорным i змрочным. Калi я зразумеў, што наўкол мяне не душы i дух, а грубыя вантробы, што жыццё не мае анiякае мэты, апрача смерцi, я перастаў ганяцца за шчасцем i iмкнуцца быць лепшым, чым я быў. Я спакваля аддаўся сваiм слабасцям – сваёй моцы. Лайдак, якi адкрыта смяяўся з вас i патаемна з самога сябе, я iмкнуўся забыцца на сённяшнi дзень, на ўчарашнi, на заўтрашнi – забыцца на смерць.

3. Я не Апалон, каб здзiраць з вас скуру крэмневым нажом, я быў сынам бабкi – подлым вырадкам. Я здзiраў з вас скуру бадай штодзень – сваёй мудрасцю, iронiяй. Лепшымi я вас не зрабiў, я вам толькi назаляў, разумеючы, што рана цi позна вы мяне зжараце. Я здзекаваўся i са сваёй мудрасцi: я ведаю, што нiчога не ведаю. Значыць, тое, што я ведаю – нiчога не варта! А таму я не марнаваў часу на запiсы сваiх думак. Калi б я iх запiсваў, вы б спалiлi мае кнiгi на плошчы, як спалiлi кнiгi вялiкага Пратагора. Страцiўшы ўсялякую надзею, я з радасцю дазволiў вам забiць мяне. Я не скарыстаў дзеля выратавання нi палiтычную сiлу, нi грошы сяброў, нi хлусню. I калi б вы пакiнулi адчыненымi дзверы турмы, я не збег бы. Навошта? Каб яшчэ пажыць? Цi не думаеце вы, што, усё болей старэючы, я змог бы перад смерцю спужацца, пакаяцца i паклiкаць папа, каб паспавядацца? Якi сорам!

4. "А чаму ты не злупiў шкуру з Ксантыпы, якая малацiла цябе чаравiкам па шчацэ?" Дык я ж быў фiлосаф. Я прызнаваў, што яна мела рацыю. Я ўсклаў на небараку ўвесь цяжар хатнiх турбот, а сам швэндаўся па вулiцах з багацеямi ды правiцелямi – Алкiвiядам, Перыклам, Кратонам, Калiем Заможным... I жыў сабе не тужыў. Дзецi хадзiлi басанож, а яна iх выхоўвала, каб яны былi "добрымi грамадзянамi", як i вы. Калi яны лаялiся, хлусiлi i лазiлi па суседнiх агародах, яна iх не чапала, але калi яны падалi i дралi сваю вопратку, яна лупцавала iх без усякага жалю. "Не бярыце прыклад з вашага нiкчэмнага бацькi!" Вядома, у нас была хацiна, катух, свiнчо ў хлеўчуку, пяцьсот вiнаградных лоз у прадмесцi Гудзi i каля сарака алiваў. I пра ўсё гэта даводзiлася клапацiцца ёй адной. Хiба ж гэта жыццё? З гадамi яна, небарака, канчаткова знясiлела. Сварылася з-за дробязяў з суседкамi (я раненька ўцякаў з хаты). Варта было ёй прыйсцi да крынiчкi са сваёй пасудзiнай, як усе адыходзiлiся ўбок i давалi ёй набраць першай. Усе баялiся яе кiпцюроў i языка.

5. А ў дадатак да столькiх год пакутлiвага жыцця я ўзяў дый ажанiўся, амаль шасцiдзесяцiгадовы валацуга, з Мiртулай, унучкай Арысцiда Справядлiвага, гэткай жа добрай душой, як i яе дзед, наiўнай дзяўчынкаю, якая сама яшчэ пахла малаком. I распачаўшы з гэтай пяшчотнай сарнай свае слюнявыя дзедаўскiя цюхцi-мухцi, я лёгка зладзiў ёй двое дзяцей – i трэба ж такое – двух хлопчыкаў. А на згарбелую Ксантыпу я i глядзець перастаў. Яна ж зусiм азвярэла. Штодзень цягала няшчасную дзяўчыну залаб, пускала ў ход кiпцi, мардавала голадам. А мне ж i рота разявiць не давала! Небарака чэзла, аслабла на ногi i стала непрыгожая. Ну я яе i пакiнуў – не вабiла яна мяне болей. I пачаў удаваць за Аспазiяй, за Феадотай у гiмнастэрыi. Вiна тут, вядома, мая, аднак яшчэ болей вiнаваты закон, якi прымушае нас браць другую жонку, каб даць айчыне салдат. Няшчасныя iстоты!

6. Працаваць! Навошта працаваць? Некалi ў маладосцi я абчэсваў мармур са сваiм бацькам. А паколькi мяне нясцерпна цягнула да жаночага цела, пачаў я дзеля таго, каб уцiхамiрыць сваю душу, высякаць голых Харыт, у якiх я верыў i якiх я жадаў. I калi я iх закончыў, то закахаўся ў iх. Пазней я часта ўзнiмаўся на Акропаль, каб пабачыць iх i ўзгадаць пра былыя часы. Але цяпер прайшоў юначы сверб, i не веру я нi ў багоў, нi ў творы мастацтва. Самае большае, на што я здатны, дык гэта – адчынiць лавачку на вулiцы Супакаення, каб вырабляць мармуровыя распяццi ды анёлаў для надмагiльных помнiкаў. З усяго гэтага я мог бы толькi смяяцца. Чым болей розуму – тым болей турбот. Ён звязаў мне рукi: нi да чога яны цяпер не даходзяць. Хiба што працаваць, як вы: сядзець склаўшы рукi i пыхкаць навыперадкi – хто каго ашукае цi хто даражэй прадасць.

7. Даўней, калi гонар айчыны i спiсы воiнаў клiкалi мяне забiваць ворагаў цi быць забiтым, я першы кiдаўся ў бой i апошнi выходзiў, а ў душы я пацяшаўся з вайны. Я разважаў, што пасля бiтвы мае таварышы кiнуцца ў навакольныя вёскi рэзаць безабаронных сялян, рабаваць што трапiць пад руку i гвалцiць жанчын. У выпiўцы зраўняцца са мною не было каму. Я мог пiць кубкамi дваццаць гадзiн запар, i, калi мае сабутэльнiкi валялiся пад сталом у ванiтах, я, цвёрда стоячы на нагах, з узнятай галавою вiтаў узыход сонца – гэты сапраўдны цуд i, забыўшыся на свае нягоды, абыякава пляваў на бераг Леты. Наконт кахання што пра гэта казаць? Вы ж самi далi мне мянушку – божы казёл, сатыр. Толькi на жывот плячысты я не быў. Еў адзiн раз на дзень, ды i то мала, бо я быў вельмi таўсты, i гэта магло мне пашкодзiць. Мне хацелася, каб страўнiк быў лёгкi, а розум жвавы i ясны.

8. Хто шмат спiць i мала есць – гароднiну, фасолю, пераспелыя маслiны, ячны хлеб – той не пакутуе на зацвердзь жывата. У таго не ржавее i не кiсне кроў, у яго не бывае прышчыкаў, скулля i гемарою. Пад першымi залацiстымi промнямi я вандраваў у далёкiм полi. Там я знаходзiў якое-небудзь ладнае месцейка на ўскрайку сасняку, на сонцы, каб яно мяне сляпiла, i прачулена прыносiў Мацеры-багiнi цэлую гекатомбу. I багiня запiсвала гэта ў сваю бухгалтарскую кнiгу. Яна прасвятляла мае вочы, абвастрала мой розум, давала добры настрой i надзяляла цярплiвасцю. О, я не стаў бы такiм вялiкiм чалавекам, калi б мае вантробы не працавалi так добра! Страўнiк у мяне быў, як у iндыка. Я мог глытаць i страўлiваць нялушчаныя арэхi, iржавыя цвiкi i прыгаршчы пяску. Зiрнiце во на мае зубы! Трыццаць два – як ядраны мiндаль! I ўсё ж я еў мала. Я мог наогул не працаваць, а значыць, не браць удзелу ў палiтыцы.

9. Маючы такi магутны арганiзм i добры настрой, чаму ж я не сеяў наўкола радасцi i бадзёрасцi, а толькi разлiваў усюды атруту i жоўць? Бо ў мяне магутны розум i я вас бачыў наскрозь, быццам шкляных. I, ведаючы, што я вас не выпраўлю, я смяяўся з вас. О, iронiя – рэч не самая простая. Гэта i гульня i мастацтва. Трэба мець багатае ўяўленне, вялiкую развагу i багаты жыццёвы вопыт. Трэба ўмець гуляць ёю лёгка i весела, без намаганняў. Iронiя не пачатак: не, гэта – канец фiласофii. Трэба прайсцi спярша праз драму одуму i адчаю, каб дайсцi да смеху, да горкага смеху. Калi зможаш дайсцi.

10. Часцей за ўсё я стараўся не бачыць вас. Часам я iшоў да мора, часам у палестру. Побач з дзецьмi, з iх дужымi i зграбнымi, як каласы, целамi я забываўся гэтак жа, як i перад бязмежным морам цi вясновай ранiцай. Смех, гоман, гарэзлiвая тузанiна i вясёлы вецер паволi ап'янялi мяне i ахiналi салодкай меланхолiяй. Мне хацелася стаць неразумным дзiцём, i на мяне навальвалася неадольнае жаданне паваляцца ў пыле, як робяць гэта ўлетку аслы з сядлом на спiне, i раўцi-раўцi, як яны. Калi б у той момант да мяне хто-небудзь падышоў, каб вывесцi мяне з маёй летаргii, я б разадраў яго на шматкi. А потым я iшоў, панiклы i задуменны, i лiчыў крокi – дзесяць... тысяча... дзве тысячы... Я i сам не заўважаў, як апынаўся на лузе. Вось, вось, вось! Я хвастаў кiем па траве, i яна слалася па зямлi. Так я супакойваўся i забываў, што я не стану дзiцём, вы – людзьмi.

11. Лета! Залаты час для бядоты. Толькi летам жылi поўным жыццём маё цела i мае думкi. Уся мая iстота гучала i пенiлася радасцю, як серабрыстая таполя на беразе, поўная бляску, птушак i цыкад. А сярод карэння тулiлася мая душа, як змяя з высока ўзнятай галавой, i грэлася на сонцы, збiраючы атруту. I бяда таму, каго яна ўкусiць! I собiла ж вам судзiць мяне слаўнай летняй парой, у квiтнеючым траўнi! Якраз тады, калi ў мяне асаблiва шмат атруты. Каб цяпер была зiма, вы б ад мяне i слова не пачулi. А цяпер я насмiхаюся i радуюся, кусаючы вас.

Тут Сакрат каўтануў слiну, кашлянуў раз-другi i працягваў. Ён пачаў апавядаць суду пра звычайны дзень свайго жыцця.

12. Лежачы ў двары на ваяцкiх коўдрах пад зоркамi, я ўсю ноч не мог стулiць веяў: не давалi заснуць мошкi, блашчыцы, думкi. Мошак мне пасылалi зоркi, блашчыц – сцены (хацiна ж старая, ведаеце), а думкi прыносiла злосць. Здаецца мне, што злосць – гэта боская стыхiя. Мазгi мае заўсёды працуюць, нават калi я засну. Я аналiзую дзённыя размовы, расстаўляю iх па парадку, размяркоўваю. Вось так я i знаходжу знiшчальныя пярэчаннi, якiя i выдаю ранiцай на гарадскiм пляцы. Вось пабачыш, што я зраблю з табою, пане Нехта. Паступова ўсё ўнутры ўва мне супакойваецца, i, калi ўжо робiцца зусiм позна, павольна i цяжка заплюшчваюцца мае вочы. А ледзь толькi паружавеюць шчокi дзяннiцы, я падскокваю i кукарэкаю пеўнем, дражнячы Ксанцiпу.

13. Яна прыносiць мне сняданак (вiно i хлеб у глiняным кубку) i, буркочучы, iдзе да крынiцы па ваду. Потым вылiвае мне на галаву поўнае вядро. I пакуль я паспешлiва выцiраюся рукавамi i расчэсваю пальцамi бараду, яна пачынае дапякаць мяне: "Цэлую ноч не даў мне заснуць. Брыкаўся, хроп, скрыгатаў зубамi i смярдзеў часнаком. Хоць бы дзяцей пасаромеўся!" (Усе мы спiм у двары, на зямлi, адно каля аднаго.) Тут у мяне вырастаюць крылы, я шчыпаю яе за локаць – i ў дарогу! Калi толькi яна не аблае мяне зрання, я ўвесь дзень хаджу кiслы i невясёлы.

14. Раней чым узыдзе сонца, я збiраю букет кветак i выходжу. Парачка вераб'ёў спалохана ўспырхвае i крэслiць у паветры дзве светлыя лiнii ад конскага гною, што ляжыць на дарозе, да вяршынi суседняга персiкавага дрэва. Я паварочваю направа i выходжу на прастор... у сады... у далiны, каб глыбей уздыхнуць i даць душы палёгку. Здаля, з вялiкай дарогi, даносiцца грукат першых павозак, што спускаюцца ў Афiны, поўныя свежай гароднiны. Неўзабаве плямканне падкоў па бруку i лаянка паганятых злiваюцца ў суцэльны гул. З вёдзер i ночваў выплёхваюць мыльную ваду i памыi. Старэчы кашаль i пляўкi пляскаюць аб галовы багоў. Старыя карчы! Прачынаюцца завiдна i iдуць судзiць цi засядаць у народным сходзе за грошы. Пакуль я спускаюся на базар, зграi мух, пыл, смурод, чалавечы бруд паскудзяць некрануты дзень.

15. Я бачу, што мiж калон сабралiся Калiя, Прыфцiс, Дэдэ, Гiна, Дэдэгiна вялiкiя людзi. З iмi i пан Нехта. А калi няма, дык прыйдзе. Я падыходжу i жадаю ўсiм добрага ранку. Я паведамляю iм важныя навiны дня – пра асла Мялецiя, якi ўчора адвечарку сарваўся з прывязi i пабег у Туркуванню следам за манернай аслiчкай, пра скiслае вiно дзядулi Хрыста, пра Папаламбрэну, якая нарабiла ляманту на ўвесь квартал з-за гурка, што купiла ўчора на базары ў гандляра зелянiнай. Гурок той быў i малы, i горкi, як асiнавая кара.

16. Але хто ж гэты пан Нехта? Сафiст, палiтык, вершаплёт. З тых, хто лiчыць сябе ўсёведным i ганарыцца сваiм уменнем хлусiць. Я прымушаў iх шалець. Не таму, што хацеў здавацца лепшым за iх. Якая рознiца – быць першым цi апошнiм мiж апошнiмi, што ўяўляюць сябе першымi? Я iх душыў, як душаць блашчыц, бо не iмкнёмся ж мы палепшыць блашчыц i выратаваць ад iх суседзяў цi будучыя пакаленнi элiнаў. Толькi адзiн воўк, як сцвярджаюць, змог перавыхавацца i стаць богабаязным, адмовiўся есцi жывую плоць i еў толькi вараную траўку, па якую зрання хадзiў на базар.

Што ж да вас, мала чаго вартых плебеяў, то, акрамя жалю, я да вас нiчога не адчуваў. Нi розум ваш, нi сэрца, нi справы не належаць вам. Вы адчуваеце, думаеце i робiце тое, што выгадна Ваўку. Ваўкi давялi вам, што, па справядлiвасцi i паводле волi божай, iм наканавана есцi чалавечыну, а вам вараную гароднiну, дый то, калi знойдзецца.

17. Сафiсты! Якая велiч! Яны прыходзiлi здалёку. Высокiя, таўстыя, задаволеныя. Як людзi, што аб'ездзiлi паўсвету, яны за якi-небудзь тыдзень рабiлiся сапраўднымi, прыроднымi афiнянамi. Апранутыя ў чырвоныя мантыi, абсыпаныя залатымi зоркамi, завiтыя i нафарбаваныя перад люстэркам, яны ступалi няспешна i паважна, нiбы цары, абапiраючыся на свае разныя посахi з навершам са слановай косцi. Яны лiчылi нас правiнцыяламi, а хiба ж мы iмi не былi? Чужы акцэнт надаваў iх прамовам пявучасць i слодыч. Так нязвыклае маўленне тонкiх вуснаў i лёгкая касавокасць чуллiвых вачэй робяць жанчын яшчэ больш прывабнымi i жаданымi. Кожнае iх слова грымотна гучала ў вашых вушах, быццам гэта мянялы спрабавалi манеты на каменi, але вы нават не iмкнулiся адрознiваць сапраўднае ад фальшывага. Пегас iх рыторыкi ўзнiмаў вас да бясконцых вышынь iх узнёсласцi, а ваша сэрца, быццам Пентэлейская пячора, падвойвала i патройвала рэхам iх прамовы. Губляючы глебу пад нагамi, вы напрыканцы страцiлi i самiх сябе, ператварыўшыся ў ценi падземнага царства. Варта толькi мне было ў iх спытаць: "А цi ёсць у вас палiтычныя правы, каб гэтак гарлапанiць?" – як вiдовiшча адразу псавалася. I з вышыняў, дзе вы луналi, вам даводзiлася ляцець старчака на каменне i разбiвацца, нiбы чарапахам старога Эзопа. Хiба ж можна было мяне цярпець?

18. Што ж да мяне, дык свае палiтычныя правы я запiсаў на старых сандалях. Я нiколi не хадзiў галасаваць, каб выбраць злодзея, якi будзе абiраць мяне, i ката, якi мяне прыкончыць. Я гэтак пытаўся ў сафiстаў, каб раззлаваць вас, а мне пасмяяцца. Сафiстам добра плацяць. Пяць мiн, пяцьдзесят з паловай цяперашнiх драхмаў! Значыць, iхняя мудрасць вартая такiх грошай! Па кошце пазнаецца вартасць тавару. Свае бедныя веды я раздаваў дарма, але нiхто iх не прымаў. Гэта значыла, што яны былi нiкуды не вартыя. Але гэта значыць i нешта iншае: калi я так настойлiва, з такой упартасцю, з пагрозай для свайго жыцця прапаноўваў iх вам, значыць, мне плацiў нехта з вашых ворагаў. Прапаганда! Славяне мне плацiлi, каб я разладзiў дзяржаўны механiзм iдэалогii. Ды калi я змог паздзекавацца з усёведання вашых вялiкiх сафiстаў, гэта не значыць, што я меў рацыю, але гэта значыць, што я быў куды хiтрэйшы i больш здольны за iх. Я мог зрабiць белае чорным. Знак часу! Вывертамi слоў i здрадай вы растапталi само паняцце "правасуддзе" i ўсклалi ўсю вiну на мяне. Маўляў, я сваёй iронiяй i сваiм вучэннем пахiснуў у душах грамадзян усялякi давер да законаў.

19. Значыць, я таксама быў адным з сафiстаў. Каб жа я iм быў! Мне шкада, што, здзекуючыся з iх тэатральнай рыторыкi, я наносiў удар i па iх вялiкiх iсцiнах. Калi ж я ўрэшце дамогся, каб вы iх выгналi, я пачаў разважаць над iх прамовамi. Якая збянтэжанасць узнiкла тады ў маёй душы! Як шкада, што я не паспеў раскрыць сваю душу свету да таго, як вы схаваеце яе пад сажнем зямлi. У канцы сваёй прамовы я ўсё-ткi высыплю на вас скарпiёнаў, што даўно вярэдзiлi маё сэрца.

20. А вось наблiжаецца i пайтык. Наперадзе яго блiскучыя вочы, а ззаду ён сам. Перш чым паставiць нагу, ён мацае зямлю вачыма – гэтак жа як мул мацае дошкi на мосце. Ён не-не ды i пакерхае, каб на яго звярнулi ўвагу. З намi некалькi яго сяброў. Мы вiтаемся, i ён падыходзiць. Ён шчыра i моцна цiсне нам рукi. Вось такою дужаю рукою ён трымае стырна карабля. Ён нас любiць i ахвяруе сабою дзеля нас! Дзеля нас ён запускае руку ў гарадскую скарбонку i дзелiцца з намi, дзеля нас ён топча законы i радуе нас. Ён навучыў нас даваць iлжывыя клятвы ў судзе i не трымаць свайго слова ў гандлi. Раз ён патрэбны нам, то ён i вялiкi стратэг. Калi салдаты перамагалi, ён праслаўляўся, але калi яны цярпелi паразу, на iм гэта не адбiвалася. Ён не быў вiнаваты. Вiнаватыя былi... пазней я вам скажу, хто быў вiнаваты. I калi ён здаваў войска ворагу, i калi ён прадаваў крэпасць, i калi ён першы ўцякаў з поля бiтвы, хто ж мог асмелiцца абвiнавацiць яго? Ён жа сам быў грамадскi абвiнавачвальнiк. А калi я адводзiў яго ўбок i казаў яму проста ў вочы: "Пане Фёдар, якi ж ты мярзотнiк!" – вочкi яго, нiбыта мышкi, напалоханыя катом, хавалiся ў глыбокiя норкi. Ён быццам костку праглынаў. Якi пан Фёдар? Лiкон i Анiт яго iмя.

21. Справа адразу ж набывае iншае адценне. Яго хаўруснiкi i сябры ўжо закасалi рукавы i краем вока назiраюць, чакаючы знаку. Але ён не такi ўжо i дурны. Ён робiць выгляд, што прымае мае словы за жарт, i гучна рагоча. Ведаеце чаму? Ён пазiрае на мае мускулiстыя рукi, якiя правучылi ўжо шмат каго. Да таго ж вакол мяне сабралася шмат людзей, гатовых стаць на мой бок. Яны не фiлосафы i не мае сябры, гэта такiя самыя нягоднiкi, як i ён сам, яго палiтычныя працiўнiкi. Смеючыся, ён са сваiмi адыходзiць, думаючы сам сабе: "Пачакай, я табе гэта яшчэ папомню".

22. Найбольш хiтрыя сярод iх iмкнуцца дагадзiць мне, каб я iх не лаяў. Яны абвясцiлi мяне "вялiкiм фiлосафам" i слалi мне дамоў розныя падарункi: чырвоныя яйкi i пiрагi на Вялiкдзень, парсючкоў на Каляды, торбачкi з маналадскiм сырам у лютым, пелапанескiх перапёлак у лiпенi, а на мой дзень нараджэння – рыбу, iнжыр, бутлi з вiном i кветкi. Я ўсё адсылаў назад, хоць Ксантыпа i крычала, што я дурань, што з мяне ўсе смяюцца. Хай iдуць да д'ябла! Яны хацелi заткнуць мне рот. Я не мог падабраць слоў. Аднойчы адзiн важны пан прыслаў мне двух сташасцiдзесяцiмесячных рабоў – негрыцянят, якiя нi слова не ведалi па-грэчаску. Чорныя да бляску, з перламутравымi зубамi, залатыя бранзалеты i завушнiцы. "Зрабi iх фiлосафамi", – пiсаў ён. Я загарнуў iх у кавалкi прасцiн (яны прыйшлi голыя) i адправiў iх назад. Чым бы я iх кармiў? Пра гэтае здарэнне ведае шмат хто. У той дзень усхадзiўся ўвесь Каланакi. Жыхары павылазiлi са сваiх лавак i хат i тоўпiлiся абапал вулiцы, каб пабачыць, як негрыцяняты шыбуюць уздоўж вулiцы, узяўшыся за рукi... I што ж вы думаеце? Наплялi, што, маўляў, Сакрат прагнаў iх, бо хацеў белых рабоў!

23. Перыкл, пачуўшы пра мяне такiя размовы, папрасiў Аспазiю запрасiць мяне ў палац. Яна прыслала па мяне, Алкiвiяда. Цi ж мог я адмовiць прыгожаму юнаку i важнай панi? Я пайшоў да iх, думаючы ўсчаць сварку. Але што я iм нi казаў, яны нi слова не запярэчылi. А калi я напаў на "Алiмпiйскага Зеўса" за рамантычнае плявузганне, якiм запоўнены эпiтафii, ён пакiваў сваёй шылаватай лысiнай i перавёў размову на тое, каб я прайшоўся сваiм языком па ягоных ворагах i расказаў колькi непрыстойных показак.

А Аспазiя рагатала i гладзiла сваiмi боскiмi лiлейнымi пальчыкамi вось гэты драны плашч, цiхенька шэпчучы: "Здымi ты яго, сябра, я яго табе зацырую". Мяне прынялi з вялiкай пашанотай i слухалi з вялiкай увагай i захапленнем. Але не праз гэта я не аблаяў Перыкла. Ён даў мне слова, што зробiць усё, каб паладзiць з пелапанесцамi i скончыць вайну. Цяпер я разумею, што ён смяяўся з мяне. Ён адзiны, хто за ўсё жыццё ашукаў мяне. Каб ён жыў, ён бы ўсё яшчэ ваяваў. Улада i вайна не могуць адно без аднаго. Здаецца, я адышоў ад тэмы... Старэчая балбатлiвасць... Даруйце мне...

24. А паэты? Пiфii мужчынскага роду, якiя размаўляюць з багамi, як старыя сваякi. Зграбныя, млявыя, яны, кiваючыся, праходжваюцца туды-сюды i сеюць наўкола водар парфумы i звонкi смех, потым раптоўна спыняюцца, каб, вытрашчыўшы вочы, пазiраць на зоры сярод белага дня. У гэтую хвiлю да iх спускаюцца анёлы божыя i запрашаюць iх на Алiмп Дурасцi. Там яны п'янеюць, а тут прарочаць. Манiяй вершаў яны вызваляюць нас ад мiтуснi. Яны надаюць вечнасць усяму, да чаго дакранаецца iх подых. Дзякуючы iм свет робiцца лепшым i на зямлi пануюць душа i Бог. Ну возьмем хоць бы Мiлета. Калi яны траплялiся мне на вочы, я вiтаў iх такiмi словамi: "Прывiтанне табе, салодкая Марыка!" i на мяне злавалi i яны, i iхнiя сябры. Але вось усё пайшло наўскасяк, i Марыка-Мiлет стаў маiм першым абвiнаваўцам i смяротным ворагам.

25. Дарэчы, на мяне пiсалi з'едлiвыя эпiграмы, якiя абышлi i Крым i Рым. Дайшло да таго, што Арыстафан, адзiны, хто варты называцца паэтам, бо быў мiзантроп i стары казёл, вывеў мяне ў п'есе, i я стаў галоўным героем у "Воблаках". Народ смяяўся, пакуль мяне не вымусiлi стаць на крэсла, каб лепей разгледзець. З таго часу я стаў "славутым" чалавекам. Пра мяне гаварыла ўся Грэцыя. Пасля прадстаўлення сябры забралi мяне, i мы пайшлi ў шынок адзначыць маю славу. Мы ж, вядома, набралiся да пасiнення i спяялi процьму ўдалых песень. Толькi на досвiтку я вярнуўся дамоў. Я iшоў на дыбачках, каб мяне не пачула Ксантыпа. Ды дзе там! Пачула, ускочыла i пачала даваць прачуханку. "Ведаеш што, – сказаў я, – ад сённяшняга дня я самы вялiкi чалавек ва ўсiм свеце. (Я сказаў ёй гэтак, каб яе супакоiць.) А ты мяне нi ўва што не ставiш. Мяне ж паказваюць у тэатры". Яна прадзерла вочы i вымавiла: "Золатка маё!" А потым упершыню ў жыццi абняла мяне i пацалавала. Ранiцою яна ўжо каялася. "Глядзi ж, знайдзi сабе якую-небудзь работу, уладкуйся i пакiнь усё гэта. Стары распуснiк i невук!"

26. Такое здаралася са мною не кожны дзень. Найчасцей я стараўся пазбягаць людзей. Спусцiцца да шматаблiчнага i зменлiвага, як прагная палюбоўнiца, мора. Кiнуцца ў яго i абняць, нырнуць глыбока, вельмi глыбока, да нерэiд i трытонаў. А потым – валяцца на пякучым пяску, ляжаць на гарачым сонцы, каб яно скакала, нiбы мячык, на маiм круглым жываце. Потым я iшоў бакавымi вулкамi i прабiраўся да Iтанiдскай брамы. Там, стоячы то на адной, то на другой назе, я здымаў свае сандалi. Я зацiскаў iх пад пахай, каб не сцiраць падэшваў, i – раз-два, раз-два – спускаўся ў Фалеру. Часам надаралася ступаць у бруд (iм поўныя завулкi прадмесцяў). "Клянуся сабакам, – мармытаў я. – Лепей ужо ступаць у бруд, чым сустракацца дзень пры днi з жабракамi i хлусамi, элiнамi з элiнаў".

ЧАСТКА ЧАЦВЕРТАЯ

1. Але мне ўжо абрыдла гуляць з вамi. Час растлумачыць вам маю фiласофiю. Ну, што спахмурнелi? Вам не падабаецца тэорыя, га? Вам болей прыйшлася б даспадобы якая-небудзь плётка? Ну, напрыклад, як у мяне закахалася Феадота? Ды ў мяне няма часу. Трэба, перш чым я памру, паведамiць усiм, што Сакрат зразумеў памылкi свайго вучэння i пакаяўся. Ну вось, Феадоце сказалi, быццам мне не даспадобы жанчыны (мне!). Гэта яе засмуцiла. I яна ўзяла за мэту спакусiць мяне. Раз-пораз яна запрашала мяне на сваю вiлу, каб пагутарыць пра фiласофiю. I кожны раз, калi я прыходзiў, ставалася так, што яна купалася, нацiралася i голая рэпецiравала перада мной новыя танцы. "Ты чалавек разумны, – казала яна, – ты зразумееш мяне правiльна". Потым яна выцягвалася на канапе, садзiла мяне побач; яе гарачыя асляпляльныя грудзi ўзнiмалiся i апускалiся, а я тым часам апавядаў ёй пра неўмiручасць душы. Яна перабiвала мяне на паўслове i казала: "Я ведаю шэсцьдзесят спосабаў кахання". А я аддаваўся разважанням. "Што з табою?" – пыталася яна. "Я думаю, якi з тваiх шасцiдзесяцi спосабаў самы... фiласофскi, абсалютны..."

Галасы: "Якi? Якi?"

2. Вось бачыце, як неабходна ведаць фiласофiю? Гэтак i Феадота – усё пытала i перапытвала: якi?, пакуль, каб адчапiцца ад яе, я не сказаў: "Спосаб гэта такi: спачатку трэба бязлiтасна лупцаваць жанчыну, i тады, калi яна пачне крычаць, i валяцца на падлозе, i дрыжаць, павалiць яе на спiну". I вось яна, гэты д'ябал, прыгарнулася да мяне, млява стулiла павекi i прашаптала: "Адлупцуй мяне".

3. Я расказаў вам гэта не дзеля таго, каб вас падражнiць. Я хацеў такiм чынам увесцi вас у сваю фiласофiю. Зноў спахмурнелi? Старажытныя элiны, так вы баiцеся думкi. Супакойцеся. Вам, "Зевесавым суддзям", не давядзецца пакутаваць ад галаўнога болю. З усiм гумарам, што яшчэ застаўся ў мяне, я пасмяюся зараз са сваёй фiласофii. Як разумныя афiняне вы, напэўна, ужо напалову зразумелi, што калi не iснуе ў палюбоўных справах абсалютнага "спосабу", то тым болей яго не iснуе i ў "высокiх" матэрыях.

4. Перш-наперш я не фiлосаф. Я не стварыў нiякай сiстэмы, не ўзвёў светлага храма Думкi з калонамi, панiкадзiламi, з царскаю брамаю i святынямi. Я знайшоў толькi свой метад разважання. Скандальны Дэльфiйскi храм, над якiм не рассейваецца дым, гэты Пуп Зямлi, пацвердзiў маю прыналежнасць да мудрацоў, а не да фiлосафаў. I ён ставiць мяне ўпоравень не з вялiкiм Пiфагорам, Эмпедоклам, Анаксагорам i iншымi, а з Сафоклам i Эўрыпiдам – двума паэтамi. Пэўна, ён хацеў пакпiць не толькi з мяне, але i з iх, дапускаючы, што яны ведалi яшчэ меней за маё "нiчога", i ставячы мяне на адзiн капыл з двума славутымi "балбатунамi", – за iмi пачуццi, за мной – развага. Нават сябры не называлi мяне фiлосафам, а "настаўнiкам" цi "панам старшынёю".

5. Святы Дэльфiйскi Дым папулярызаваў мяне па ўсiм свеце як мудраца i ведаў, што робiць. Ён хацеў мяне збiць з тропу. Ён хацеў давесцi мне, быццам я знайшоў iсцiну для таго, каб я яе болей не шукаў i як-небудзь на яе не натрапiў: ён баяўся майго вялiкага розуму. Нявыгадна бессмяротным панам, каб зямныя стварэннi спазнавалi iсцiну. I калi ён убачыў, што я пачынаю здагадвацца пра яе, ён не марнаваў часу: чорны i густы, ён пранiк у вашы мазгi, каб вы ўчадзелi i забiлi мяне. I ўсё ж, калi Локсiй сур'ёзна сцвярджаў, што я наймудрэйшы, ён разумеў, вядома, што сярод людзем я той, хто ён сярод багоў – першы насмешнiк.