Текст книги "Апошняе каханне князя Мiндоўга (на белорусском языке)"

Автор книги: К. Тарасов

сообщить о нарушении

Текущая страница: 5 (всего у книги 7 страниц)

Нiчога гэтага не перажыць побач яго Агне, а яму з ёй. Не хрысцiцца iм разам у нямецкую веру, не прымаць паслоў з Рыма, не ўцякаць ад забойцаў i не спадзявацца на ўдачу. Усё гэта было, не паўторыцца, бо ён пераможца, яму не трэба болей падманваць крыжакоў, хрысцiцца ў iхную веру, прасiць у папы карону i тытул. Ён гэта зведаў. А яна мала зведала, ды i не было дзе i з кiм. Навучыла мацi гатаваць, прасцi i марыць пра дзiця для князя – уся жаночая навука. Яна падобная на сястру, але яны розныя, як золак i прыцемкi. Агна яшчэ доўга будзе дзьмуць на вугольчык сваёй крыўды, сваёй памяцi пра Даўмонта, толькi таму, што той малады, а ён, Мiндоўг, сiвы. Так вядзецца – маладыя не любiць старых. Ён сам у маладыя гады не любiў старых: прайшоў жыццё сваiм шляхам, не перашкаджай iншым iсцi сваiм... Але ў сэрцы сцiхае боль разлукi з Мартай, калi Агна побач, калi ён бачыць яе, чуе яе голас, яе дыханне – такое ж як у Марты. Яна хоча застацца толькi цёткай для пляменнiкаў, а жонкай быць не хоча. Няхай. Сiлком любы не будзеш. Нiчога яна пра княскае жыццё не разумее. Пакуль дзiцяцi баба не мае, розум у яе дзявоцкi – пра пустое марыць, сама сабою зачараваная. Маладая ваўчыца таксама ваўку ўсмiхаецца, хвастом перад iм круцiць, а як вывадак з'явiцца i галодныя шчанюкi заскавычуць – нiякiх гульняў, сама мужа свайго з логавiшча гонiць на паляванне: разбойнiчай, патрапь у аўчарню, забi, кармi. Дзеўка аб прыгожым хлопцу сумуе, баба з дзецьмi – аб надзейным здабытчыку i абаронцу. У цётках сядзець – няшмат розуму трэба. Каму будзе патрэбная цётка, калi пляменнiкi падрастуць? Куды пойдзе? У якое запечча? Марта разумела сiлу ўлады. Нарадзiлася б князем, усiх бы, пэўна, да рукi сваёй прыбрала. А ў сястры сэрца мягкае, чуллiвая. Ды што з чуллiвай княгiнi – адно вочы мокрыя, нецiкава...

Вось зрубiў Войшалк мужчынскi манастыр. Марта марыла жаночы манастыр паставiць. Зручнае месца для гаротных дзевак, удоў, цётак з княжых сем'яў. Няхай моляцца ў сваiх каморках. Можа, Марта думала пайсцi ў манастыр па ягонай смерцi. Напэўна, правiльна думала. Лепш там жыць гаспадыняй сабе, чым пры сынавай жонцы няньчыць унукаў. Ну што рабiў бы сёння Войшалк, каб не меў на сабе манаскага рыззя? Пужаў бы народ на дарогах, цi стаяў процi бацькi, чакаючы, калi вызвалiцца бацькава месца, каб бiцца за яго з iншымi князямi. А ў манастыры нiхто яго не бачыць, не чуе, нi з кiм ён не б'ецца. Хiба толькi лоб б'е аб падлогу. I для такiх, як Агна, не будзе лепшага прыстанку, чым пусты пакойчык за манастырскай агароджай. Палякi i русь даўно iх набудавалi. Якая баба не вельмi паслухмяная – яе туды, богу служыць, каб настрой не псавала. Але пакуль ён, Мiндоўг, жывы, Агна пры iм будзе жыць. Не пакiнуў бы яе ў замку – не чуў бы зараз гэтага дыхання, а ў тым, што супярэчыць i злуе, таксама нешта ад маладой Марты. Быццам тая пасля смерцi змянiлася, ажывiла дзявоцкi нораў.

Усе людзi, жадаюць цi не жадаюць, да новага жыцця прывучваюцца. Каня пад сядлом хадзiць i звона мечаў не пужацца гадамi навучаюць. Рэдкая кабыла адразу ў аглоблi смiрна становiцца. Так i ў княжацкай сям'i. Марта хутка паслухалася. Агне час патрэбны, каб прызвычаiцца. Якой паважнай марай магла запалiцца пры Даўмонце? Што за князь, якi пра большую ўладу не дбае, задаволены малым удзелам? Гэтак ураднiк мусiць думаць. Яму з ласкi княжай даецца, яму пра большае нават марыць не дазволена. А князь жыццё перайначвае, ён абавязаны моц памнажаць. Усё трымаецца сiлай i на сiле. Няма iншага закону на гэтым свеце. Не сабраў князь Земавiт сiлу, i валяецца ягоны сын на саломе, б'е вошы, а мацi ходзiць, шпакуе, просячы грыўнi на выкуп. Няма ў Даўмонта сiлы, i не вырушыў ён у паход адбiраць Агну. А была б сiла – рушыў. Цяпер, кажуць, шукае новую пару i моцнага цесця. Ды дзе ж адшукае? Дачку лiшнюю, можа, i збудзе хто. Але войска не, не дадуць. Няма ў Таўцiвiла сiлы, i задаволены ён, што дазволена яму княжыць у Полацку. Адчуе сябе мацнейшым валынскi князь Васiлька Раманавiч, адразу прыйдзе браць лупамi за даўнiя крыўды. А няма моцы, дык будзе мiтусiцца, шукаць посiлкi.

Аднак, пэўна, прыйдзе, падумаў Мiндоўг, калi даўмеўся аб'яднаць чарнiгаўскую сiлу з валынскай праз жанiцьбу бранскага княжыча з валынскай князёўнаю. Нiчога добрага для Наваградка пасля такога вяселля не народзiцца. Лепш засцерагчыся i разбурыць магчымы саюз, думаў Мiндоўг. Жыццё князёў i княстваў на шалях ляжыць: адзiн узмацнiцца – другi саслабее, адно землямi прырасце – другое землi страцiць. Хочаш мець больш, даводзiцца ў кагосьцi адняць. Адзiн у аднаго i адбiраюць. Хто слабейшы, таго першага i абскубуць. I жонку забяруць, i працаваць на сябе прымусяць. Расплюшчыць трэба бранцаў, тады валыняне будуць цiха сядзець. Няма мiру на зямлi i не можа быць мiру. Хочаш для сябе мiру – сам выпраўляйся вайной. Мазураў супакоiлi, трэба бранцаў супакоiць. Вось чым князь ад iншых людзей рознiцца – ён прадбачыць i вырашае. Вось дзесьцi далёка iмчыць гэтай ноччу ганец. Нiкому ён адзiнокi не пагроза. Таму спакойна стаiць варта, неразбудна спiць мечнiк Радвайла, цiха крыўдуе Агна. А князь думае: чаго гэта iмчыць ноччу вястун з Валынi ў Бранск? Хто паслаў, з якой мэтай? Усе спяць, а князь думае, i чуе голас баявога рога, подых вайны. А на супрацьлеглым боку свету, хоць нiхто там не скача, але гарыць святло ў пакоях ордэнскага магiстра, i збiраюцца да яго комтуры з усiх крыжацкiх цвердзяў. А мне што за справа, скажа на гэта мечнiк Радвайла цi просты кмет. А князь так не скажа, ён мусiць адгадаць мэту сходкi. Можа iхная мэта – нечакана ўдарыць на прусаў Мантуса, тады i ён, Мiндоўг, саслабее. Нашто ж яму трэба слабець, лепш немцам крыло падрэзаць. Ды не толькi сваiм нажом. Варта князя Аляксандра з Ноўгарада прыцягнуць да выправы. Ганца паслаць, сустрэцца так, каб нiхто не ведаў, дамовiцца калi ды якой сiлай напасцi...

Гэты ёмкi клопат заняў думкi князя, i побач з iм крыўды Агны, яе кпiны i абыякавасць, страцiлi для Мiндоўга важнасць. Марта год звыкалася, думаў ён, i сястра малодшая нiкуды не дзенецца, прызвычаiцца шанаваць.

14

Зiма выдалася марозная, частыя завеi непралазна закрылi ўсе дарогi да немцаў i да iх, i месяцы ад калядаў да вялiкадня прайшлi для наваградцаў мiрна. А вясной, калi растае снег i разлiваюцца рэкi, вайны не пачынаюць няма дзе прайсцi коннаму i пешаму войску. Таму i зiму, i вясну нiхто не наязджаў, самi па лупы не хадзiлi, толькi на ловы ў пушчу выпраўляўся Мiндоўг, калi заядала яго нуда замкавай аднастайнасцi.

Агна ў тыя днi, калi князь ад'язджаў паляваць, чакала, што яго прывязуць у замак забiтага. Ажэнiцца Даўмонт наноў цi не ажэнiцца – ягоная справа, але ён абавязаны адпомсцiць. Нiхто не аддасць Даўмонту сваю дачку, пакуль ён не адпомсцiць за першую жонку. I мроiлася ёй, як Даўмонт тоiцца ў лесе i выпускае стралу ў разбуральнiка iхнага жыцця. Але князь вяртаўся цэлы. Ацэньваючы вышыню сумётаў i стойкi мароз, Агна разумела, што гэтакай смерцi Мiндоўга чакае дарэмна. Адкуль Даўмонту ведаць, калi збярэцца вялiкi князь на ловы, дзе яго трэба чакаць. Не можа ж ён у лютыя маразы месяцамi сядзець у засадзе. Але супроць разумных высноваў трапятала ў сэрцы надзея на ўдачу, калi двор чакаў вяртання князя з пушчы. "Няўжо так i застанецца ўсё, пакуль Мiндоўг сам па сабе не сканае?" – тужлiва думала яна. Чакаць сабе волi месяц за месяцам, а можа i год за годам, гаспадарыць у ненавiсным замку на правах цёткi, прымаць паклоны ад чэлядзi як князевай жонцы. Зашмаргу ён для мяне сплёў, думала Агна.

Зiмовыя днi яна бавiла за кроснамi – ткала посцiлку, каб заглушыць працай горасць неадступных думак. Страцiўшы князеў дарунак, захаваўшы волю, Агна паспакайнела, i ў гэты час паявiлiся ў яе суразмоўнiцы – дзве мазуркi, якiх удзень выпускалi з камораў, каб не акалелi там з холаду. Звалi iх Ванда i Малгажата. Ванду павiнен быў выкупiць бацька, ужо прыязджалi ад яго ўдакладняць выкуп. Малгажата была замужняя, i ў Варшаве застаўся яе трохгадовы сын. Яна была ўпэўненая, што яе выкупiць муж. За паўгода палону мазаўшанкi схуднелi, адзенне збузавалася, валасы вiселi патламi, а больш за ўсё iм хацелася есцi. Князь на Агнiну просьбу змянiць паланянкам адзенне адказаў так:

– Калi iхныя сваякi даведаюцца, што iх кормяць, мыюць, даюць вопратку, iх нiколi не выкупяць. Сваякi, каб ты ведала, не надта шкадуюць тых, каго ў палоне шкадуюць.

– Хiба больш пашкадуюць, – запярэчыла Агна, – калi ўбачаць ссохлых, няскрэбеных, у лахманах, паедзеных вошамi ды блашчыцамi? Наадварот, падумаюць: што выкупляць – шкiлет?

Князь падумаў i пагадзiўся напалову:

– Калi такая чуллiвая – нагрэй iм вады.

У кухнi за печчу мазуркi ўпершыню з лета памылiся. "Пан Езус, – казала Малгажата, – нiколi не думала, што буду шчаслiвая, стоячы ў балеi з цёплай вадой. Калi муж выкупiць, месяц адсяджу ў лазнi. Паем – i на палок. Абальюся вадой – i зноў есцi. Вось якiя цяпер мары – як у бяздомнага сабакi. Раней бывала прачнуся – Пане Божа, у касцёл трэба бегчы, там iмша, як жа без мяне, ксёндз будзе крыўдаваць, Пан Бог не даруе. Цяпер прачнуся i думаю – Божа, дзе мне сёння лустачку хлеба выклянчыць. Палову цела страцiла. Сядзець няма на чым. Косцi пад скурай грукочуць. А раней я мажная была кабета. Муж не пазнае, абдымаць пабаiцца..."

Мужу Малгажаты было за пяцьдзесят, ёй – дваццаць тры. Малгажата знарок казала, што толькi так i трэба замуж iсцi: муж яе кахае, усё, што яна жадае, для яе робiць, а калi хутка памрэ, дык ў яе яшчэ ўсё жыццё наперадзе. "Тады новага старога заваражу, – распавядала яна пра свае далёкiя разлiкi, – потым трэцяга. Але каб бяздзетныя былi. Каб мой сын стаў багатым наступнiкам. А галоўнае – каб толькi не мазуры. Лепш за каго з кракавякаў – далей ад прусаў i лiтвы, каб наездаў не баяцца, зноў не трапiць у палон. Таямнiца ўлады над тымi, хто паважанага веку, магу паведаць, можа калi прыдасцца, вельмi простая – пяшчотнае слова на дзень. Гэта для iх як мёд. А дзе мёд – там i мухi".

А Ванда марыла па вяртаннi дадому пайсцi ў касцёл, месяц, на каленях стоячы, малiцца перада абразом Панны Нябеснай, каб сцерлiся з памяцi перажытыя жахi. Ноччу сняцца жудасныя сны, удзень жыць не хочацца. Вусцiшна! Пойдзеш замуж, народзiцца дзiця i дрыжы ўсё жыццё, што наедзе яцвяг, спалiць хату i двор, заб'е мужа, забярэ сына ў палон. Лепш у кляштар падацца, сядзець за сценамi, не ведаць i не бачыць гэтых жахаў. А мы, яцвягi, пакрыўджана пярэчыла Агна, баiмся, што наедзе мазур, абрабуе, заб'е, забярэ ў палон. Як маiх бацьку i мацi забiлi. "Усе мы злыя, – адказвала дзеля замiрэння абедзвюх Малгажата, i лiтва, i кракавякi, i рыцары нашы, i мы, бабы. Не прыгадаю выпадку, каб хоць адна сказала мужу пасля наезду: "Навошта ты мне нарабаванае прывёз? Яно ўсё ў чужых слязах. Кiнь на дарогу, няхай жабракi падымуць". Не, чужую свiтку прымервае, чужыя завушнiцы, пярсцёнкi надзене, чужымi футрамi шубу падшые, чужым жытам сваю сям'ю кормiць, а мужа ўхвалiць – зух, шмат прыдбаў, гаспадарлiвы i клапатлiвы. Можа, каму i лепш будзе ў кляштары. А мне не надта хочацца. Я паесцi люблю, у мяне пярына была, узаб'еш – вышынёй з локаць. Вярнуся, усе гусi будуць голыя хадзiць, але пярыну наб'ю пад столь. Змарылася на саломе, як кабыла, спаць..."

Часцяком заходзiў да iх у пакой Мiндоўг павучыцца, як ён тлумачыў, мазурскай мове. Але, хутчэй, яго цiкавiла пабыць сярод маладых жанчын. Тады i сыны з iм прыходзiлi i сядалi побач бацькi на лаўку браць урок. Утраiх яны паўтаралi за Малгажатай i Вандай пад гудзенне калаўротаў i стук набiлiцаў на кроснах: "Жычымо дужо здровя", "Iле ест гвязд на небе?", "На двожэ мруз, пшы пецы пшыемна", "Словiк спева на шчэнсьце, врона – на смутэк", "Крэв в жылах сень сьцiна". Неяк назiральны Мiндоўг прыкмецiў, што Агна змянiла на кроснах узор.

– Новая посцiлка? – спытаў ён без асаблiвай цiкавасцi.

– Не. Спаднiца знасiлася, трэба змянiць.

– Хiба, адну маеш? – не ўразумеў ён. – Няма ў кубэлку?

– Гэта не мае, – адказала Агна. – Маё ў Крэве.

Князь нiбы спачувальна кiўнуў, але, адзначыла Агна, раздражнiўся. Пэўна, сам на сябе, што раней не прыгадаў пра яе маёмасць, што засталася на памяць першаму мужу.

Назаўтра прыйшоў да яе разанец Астап з пытаннем:

– Што прывезцi? Князь па твае рэчы пасылае.

– Нiчога! – адмовiлася Агна, разумеючы, што Мiндоўг вырашыў яшчэ раз прынiзiць Даўмонта. – Нiчога ты не прывязеш. Нiчога ён не верне. Дарэмна едзеш.

– Блага мне памiж двух агнёў стаяць, – адказаў на гэта Астап.

Вярнуўся ён праз тры днi са скрыняю, бязладна набiтаю яе свiткамi, спаднiцамi, кашулямi, посцiлкамi i абуткам.

– Нашто ўзяў? – спытала Агна.

– Ты можаш з князямi спрачацца, – растлумачыў ён. – Мне не дазволена. Даўмонт сказаў забраць. Ужо напагатове скрыня ў сенцах стаяла.

Разбiраючы свае рэчы, над кожнай яна ўсплакнула, прыгадваючы, што мацi для яе ткала, што сама ткала, што з бабамi ткала на Даўмонтавым двары. Падыспадам паказаўся ручнiк, якi яна сама саткала i падаравала Даўмонту на вяселле. Не толькi гэтым ён быў дарагi ёй i павiнен быў быць дарагiм Даўмонту. У татарскi наезд Бурундая, калi яны хавалiся ў пушчы, яна гэтым ручнiком перавязвала Даўмонту раны. На льне i засталiся бурымi плямамi сляды ягонай крывi. Усё ён вярнуў. Быццам пахаваў. Вымецены яе сляды з ягонай хаты...

I здалася ёй скрыня труной. Рассыпалiся апошнiя надзеi вярнуцца ў Крэва, паплакаць на Перуновай гары аб заканчэннi пакутаў. Прыслаў ёй Даўмонт акаваную дамавiну – прыбярыся, былая жонка, у святочнае, кладзiся i заплюшчы вочы навечна. Хiба яе вiна, што ў Мiндоўга вялiкая сiла, а ў Даўмонта малая? Ахова не абаранiла, сам прыцярпеўся, нявесту шукае, а ёй дае волю: хочаш – жывi па сэрцы, хочаш – па хiтрым розуме, а не хочаш – вазьмi ды памры. Чыё сэрца, думала яна, супакоiла б ейная смерць? Мiндоўгу не дастанецца, марна стары князь грашыў, зноў яму развiтвацца з жонкай, сядзець пры дамавiне, стаяць ля свежай магiлы. Зацёр яе сляды князь Даўмонт, пагадзiўся назваць сваю жонку жонкай Мiндоўга. А калi i трымае памяць, дык злосную – як падставу помсцiць вялiкаму князю. За сваю меншую ўладу, меншую дружыну, за знявагу. Пра ейны боль не ўзгадае. Даўмонт забыўся на яе, трэба ёй на яго забыцца. Не адновiцца iхнае жыццё, двойчы той самы ручнiк не даруюць. Няхай i будзе гэтак, як ён вырашыў. Веда пакiнула ёй сыноў, стануць яны яе прыёмныя дзецi – адзiныя сваякi на свеце, iншых не засталося...

Гэтае сваё крэўскае адзенне яна аддала мазаўшанкам. Дарунак прыдаўся да вызвалення. Напрыканцы зiмы прыбыў поезд мазураў з выкупам забiраць Конрада i другiх палонных. Быў сярод iх i муж Малгажаты, такi ж сiвы, як Мiндоўг, толькi маладзейшы. I гэтак шчаслiва ён сваю Малгажатку абдымаў, i ад радасцi, што жывая, шчыра плакаў, i рукi ёй цалаваў, што зайздрасць працяла Агну: вось каб яе хто так клапатлiва выкупiў. Пры развiтаннi Малгажата сказала: "Можна думаць пра жыццё – не пашчасцiла. Можна думаць – пашчасцiла. Няхай ён цябе кахае, як мой мяне. А ты любi сябе, неба, лазню, лес, пярыну, дзяцей. Я на тваiм месцы карону на галаве насiла б ужо". З'ехалi вазкi з былым палонам з Наваградка, i Агна засталася адна з пляменнiкамi, з памяццю аб галасах мазаўшанак, аб iх розных марах, i аб парадах Малгажаты, якiя, адчувала, не здолее здзейснiць нiколi: не мае яна, цi не прачнулася яшчэ ў ёй ахвота кiраваць iншымi, гаворачы адно пяшчотнае слова на дзень...

На радунiцу, калi Мiндоўг быў у паходзе, павяла Агна Руклю i Рэпiка на жальнiк да Марты. Пачысцiлi ад леташняга лiсця i паправiлi магiлку, пасумавалi, i Агна адпусцiла пляменнiкаў. У адзiноце яна прысела на капец i пачала плакаць, адчуваючы свае бездапаможнасць i бяссiлле ў жыццi. Уявiлася Крэва, iгэтак моцна захацелася быць у сваiм доме, пад крылом у Даўмонта, з якiм гулялi вяселле, якi прыехаў за ёй з дружынай, якi казаў ёй пяшчотныя словы i глядзеў на яе закаханымi маладымi вачыма. А тут нiкога роднага, нiхто не любiць, усе чужыя, бо i ёсць чужына, замест сястры – капец халоднага пяску, куды нi зiрнi – нiчога свайго, i ўжо да скону цярпець гэты лёс паланянкi...

Выплакаўшы боль з сэрца, пакiнула Агна могiлкл i чамусьцi замест замка скiравалася да лацiнскай бажнiцы, што стаяла за замкавым ровам пры дарозе ў горад. Гэта была невялiчкая будынiна са стромкiм дашчатым дахам i крыжам, прымацаваным над дзвярыма. "Вось, дзе Веда хрысцiлася", – падумала Агна i зацiкаўленая ўвайшла ў бажнiцу. Каля дальняй сценкi яна ўбачыла на стале крыж, асветлены некалькiмi свечкамi, а перад iм стаяў на каленях чалавек, у якiм яна пазнала канюшага Сiпайлу. Ён азiрнуўся на рып маснiцы i Агна прыкмецiла ў ягоным позiрку здзiўленне i разгубленасць. Канюшы перахрысцiўся, устаў з каленяў i выйшаў з хацiны. "Гэтак i Марта тут на каленях стаяла", – падумала Агна i нiбы адчула яе прысутнасць. Над агеньчыкамi свечак, пад самым дахам варушыўся нейкi цень. "Гэта яе цень", – вырашыла Агна, i пачала расказваць сястры пра сваё цяперашняе жыццё. Была б ты жывая, гаварыла Агна, i я была б шчаслiвая пры маладым мужу, цi падманвалася б, што шчаслiвая. А цябе няма – i жыву я ў тваiм доме, п'ю з твайго кубка, ем тваёй лыжкай, гадую тваiх дзяцей, а брата тваiм сынам нарадзiць ад Мiндоўга я не захацела. Думаў, магчыма, твой муж, што я ва ўсiм буду, як ты, абарачуся ў цябе, а я не магу сваё мiнулае тваiм замянiць. Памятаю, як забiраў цябе да сябе Вiшымунт, я маленькая была i зайздросцiла: хацелася i мне хутчэй пайсцi замуж. Нi Вiшымунта, нi цябе адзiн твой муж Мiндоўг усiх перажыў. Напэўна, калi б мяне некалi гадзюка не ўкусiла, я няшмат памятала б пра цябе. Я дзяўчынка была, ты – выданнiца. Сёстры выходзяць замуж, а iхныя мужы могуць да смерцi варагаваць, i сёстры ўсё жыццё не бачацца. Калi б не тая гадзюка ў малiннiку, я, вiдаць, ненавiдзела б цябе зараз, бо твой муж маё жыццё зламаў. А цяпер я ведаю: нахлусiў ён мне i ўсiм пра тваю апошняю волю. Ён нахлусiў, а таму я жыву недарэчна. Калi была з Даўмонтам, хацелася мне доўга пражыць, а цяпер зноў зайздрошчу табе, як у дзяцiнстве. Ты зноў пры бацьку i мацi, i мне часцяком хочацца да вас, каб мацi папесцiла i бацька пашкадаваў. Былi такiя ў мяне днi, Веда, што я тваiх сыноў Рэпiка i Руклю не любiла i не хацелася мне iх бачыць – Мiндоўгава семя, а прайшла злосць, i шкада мне iх, што без тваёй ласкi растуць. I трывожна мне за iх. Калi ты ды iншыя нашыя дзяды можаце iх з нябёсаў апекаваць, дык падайце нам знак процi бяды, таму што ходзiць за Мiндоўгам смерць, а ён не бачыць. I я буду клапацiцца пра дзяцей, а вас чакаць восенню на вашае свята. А як далей жыць, не ведаю. Не атрымлiваецца ў мяне думаць "пашанцавала" аб тым, што прыняла як няшчасце. Такое ў мяне адчуванне, сястра, што я не стаю на зямлi, а нясе мяне некуды вецер. Калi хацела назад да Даўмонта, мелася ў мяне сiла трываць. Ды ён мой вясельны ручнiк мне вярнуў i перад маiм крыўдзiцелем скарыўся. Нявесту шукае. Цяпер у Крэва не хачу, а тут трымацца не маю за што. Не магу я за тваiх сыноў ухапiцца – i нашто падлеткам няшчасная цётка? Блага я прыдумала вытруцiць сваё дзiця. Але не пра яго тады думала, а пра Даўмонта, пра чужых людзей, чужыя словы. Яго пашкадавала, сябе пакарала... А цяпер пра Даўмонта зрэдку думаю, а ў чым знайсцi для сябе радасць – не ведаю. Калi б ты цi мацi наша прыйшлi да мяне ноччу, далi падказку, што мне рабiць... Мне, апроч вас, нiхто не дапаможа, а сама я не ведаю, як мне прачнуцца i адчуць сябе жывой у гэткiм жыццi.

15

У сярэдзiне траўня Мiндоўг павёў лiтву i лiтоўскую русь на сустрэчу з апалчэннем наўгародцаў князя Аляксандра для сумеснага нападу на крыжакоў. Дамова пра паход была тайная, нiхто да выправы не рыхтаваўся, i палкi збiралiся ў спешцы. Ганец, якога пасылалi ў Крэва, прывёз адказ, што Даўмонт iсцi не можа, але дружына вырушыць. Сам князь, як паведаў ганец, напаўжывы, ледзь соваецца па хаце – конь скiнуў ды патаптаў. "Нешта яму не шанцуе", зазначыў Сiрвiд. "Ты так думаеш? – адгукнуўся Мiндоўг. – Здаецца мне, што наадварот. Замест вайны будзе на печцы ляжаць. А ты як мяркуеш? – запытаўся ён у Астапа. – Шанцуе цi не?" – "Вiдаць, шанцуе, калi жывы", – пацвердзiў той.

Праз месяц аказалася, што ўратаваўся Даўмонт ад марнай выправы. Войска вярнулася без страты людзей, ды без удачы. Мiндоўг кiпеў злосцю: ноўгарадцы супраць абяцанага не з'явiлiся, а ваяваць з немцамi толькi ўласнымi сiламi князь не захацеў: ён сваiх людзей пакладзе, а ноўгарадскiя i пскоўскiя дружыны прыйдуць на гатовае. Падман Аляксандра ператварыў далёкi паход у бессэнсоўную прагулянку некалькiх тысячаў ваяроў. Потым князю апавясцiлi, што Аляксандр мусiў ехаць у арду на ханскi выклiк, але не надта гэта Мiндоўга суцешыла: i час, i прыпасы, i конская сiла былi выдаткаваныя дарэмна, хоць не менш важная мэта была ў другiм накiрунку – на бранскай мяжы.

Не было б дамовы з Аляксандрам, дык распачаў бы князь лета бранскiм паходам. Крыжакi пасля дурбенскага разгрому не хутка ачуняюць, а вось калi Раман Бранскi з Васiлькам Валынскiм праз шлюб сваiх дзетак з'яднаюцца, дык ахвотна пойдуць вайной на наваградскiя i лiтоўскiя землi. Няхай Вольга Раманаўна яшчэ ў нявестах пасядзiць, думаў Мiндоўг, а Ўладзiмiру, другому сыну Васiлькi, можа бацька адшукаць пару i на Лiтве – не сышоўся свет клiнам на бранскай князёўне. Бацькам пажадана ўзмацнiцца, дык спароўваюць дзяцей нiбы жарабца i кабылку. Няхай жанiх выйдзе ў поле побач бацькi, можа са смерцю там пабярэцца. Хоць дзеўку ўдавой не зробiць. Без вайны iх вясельны запал не астудзiцца...

Усiм князям ад Жамойцi да Полацка ганцы павезлi загад збiрацца пад Слуцак у сярэдзiне жнiўня, маючы харч на месяц. Куды вырушыць сабранае войска, нi ганцы, i нiхто, апроч самога Мiндоўга, не ведаў. Ездзiў такi ганец i ў Нальшчу, i прывёз адказ, што Даўмонт са сваёй дружынай прыйдзе. А што iншае ён меўся адказаць, пасмiхаўся Мiндоўг з гэтае згоды. Што на вайну не пойдзе? Хто ж яму дазволiць у хаце сядзець, калi ўсе рызыкуюць. Больш ваяроў – менш смерцяў. Не тое што князь, кожны кмет у гэтым зацiкаўлены i сочыць, каб iншы на хваробу не спасылаўся, за печчу не адседжваўся, пакуль ён ваюе. Памiраць дык разам...

На Жамойць, у далёкую паездку, Мiндоўг паслаў не дваровага ганца, а польнага ваяводу Астапа, бо трэба было дакладна вызначыць з князем Трайнатам колькi жамойцкiх аддзелаў варта пакiнуць для заслоны межаў ад магчымага наезду крыжакоў i колькi ён павядзе ў поле. Астап узяў ахову i пагнаў ад заставы да заставы, кожныя дваццаць пяць вёрстаў мяняючы коней. Праз два днi ён быў у кернаўскiм замку i стаяў насупроць Трайната ў яго княжым пакоi.

Яшчэ не распачаўшы размовы, толькi пачуўшы сцiплае прадстаўленне "ганец князя Мiндоўга", гледзячы ў блакiтныя, прамянiстыя, прыветлiвыя вочы разанца, Трайнат усхваляваўся – чуццё падказвала яму, што ён недарэмна пра гэтага чалавека з восенi думаў. Нiчога нельга было прачытаць у гэтых вачах, усё веданне жыцця было заслонена нiбы дзiцячай даверлiвасцю i прастадушшам. Быццам забыўся разанскi князь на свае шматлiкiя папярэднiя пакаленнi, на рурыкавiцкую годнасць, задаволiўся лёсам польнага ваяводы i адказнага ганца. Не можа гэтак быць, думаў Трайнат. Пэўна, марыць ён пра ўладу, удзел, пра вяртанне на сваю княжую ступень, пякуць яму сэрца наступствы разанскiх няўдачаў бацькi. Абодва ведалi адзiн аднаго па войнах з крыжакамi i мазурскiм паходзе, але ранейшыя справы не заахвочвалi Трайната прыглядацца да блiзкага чалавека Мiндоўга; Астап таксама не шукаў увагi Трайната, якому вялiкi князь вярнуў бацькоўскi сталец на Жамойцi за добры бой з немцамi каля возера Дурбэ. Цяпер ён убачыў у вачах Мiндоўгавага сястрынiча цiкаўнасць да сябе, i наважваўся адгадаць яе прычыну. Насупраць, ён ведаў, стаяў чалавек з воляй, рашучы, жорсткi, разумны, i такi чалавек не мог углядацца ў ягоную душу без важнае мэты.

– Ганец? – усмiхнуўся Трайнат. – Помнiцца, летась ты быў ваявода i радца князя Мiндоўга.

Лiслiвыя словы не маглi быць выпадкам – жамойцкаму князю няма патрэбы лiслiвiць баярыну. Таму Астап успрыняў словы Трайната за праверку сваёй абачлiвасцi.

– Не, – не пагадзiўся ён, – я пры iм слуга. Князь Мiндоўг, калi хоча параiцца, сам з сабою i раiцца. Ну, здараецца нейкiм разам – з ураднiкамi.

– Значыць, ты ўраду не маеш? – спытаў Трайнат, быццам са здзiўленнем, хоць ведаў, што ўраду няма, iнакш Астап назваў бы сябе па ўраду.

– Не маю, – пацвердзiў Астап. – Тутэйшыя маюць. Я ж нетутэйшы.

Трайнат спачувальна пахiваў галавой, нiбыта дакараў Мiндоўга за памылку, i адпусцiў ганца адпачыць.

Увечары князь паклiкаў Астапа павячэраць. У пакоi сядзелi сам-насам, i ў застольнай бяседзе Трайнат без бачнай падставы пачаў распавядаць пра цяжкiя прадчуваннi на будучыню, кiваў на жаданне прыяцельства з Астапам, якi бядуе без свайго разанскага княства, а княства, забранае татарамi, – без яго, а ён змушаны жыць на чужыне неадпаведна дзедаўскаму праву. З гэтых словаў, зразумеў Астап, вынiкала магчымая змена ягонага лёсу. Цяжкiя прадчуваннi тычылiся Мiндоўга, якi, са словаў Трайната, хоць i дажыў да глыбокай старасцi, усё ж не пазбягае буйных памылак. Узяць хоць бы, казаў Трайнат, ягоны ўчынак з Даўмонтам. Адных крыўдзiць, iншых не шануе. Вось калi б, прыкладам, Астап служыў у Трайната, ужо даўно хадзiў бы першым ваяводам, атрымаў бы ўдзел, не падсаджваў бы старога князя на каня i не ганяў бы конна на лясных небяспечных дарогах, як просты кмет. Але наўрад цi Астап захоча здымацца ды ехаць на Жамойць?

– Не думаў пра гэта, – асцярожна адказаў Астап. – Не меў нагоды.

– Падумай, – прапанаваў Трайнат. – Кожнаму наперад трэба думаць. Вядома, Мiндоўг – моцны князь, але – век вельмi паважаны. Нават у сялянскай хаце, калi гаспадар знясiльваецца, не можа хадзiць за ралам, ссекчы дрэва, ён пераходзiць за печ, саступаючы кут маладому, дужаму, хто здольны кармiць двор. Вось i для князя Мiндоўга надыходзiць такi час, ён сам яго прыспешвае, злуючы багоў. Адзiн ягоны сын лахманы чорныя апрануў, два iншыя – дзецi. Значыць, нехта з боку прыйдзе на княжы сталец у Наваградак, калi Мiндоўг аднаго дня змушаны будзе прызнацца: "Змарыўся валадарыць, хачу адпачыць!" Калi вялiкi князь адыдзе ад справаў, шмат якiя дробныя князi запаляцца жаданнем заняць ягонае месца, пачнуцца звадкi, а хiба гэта добра пры мностве ворагаў на ўсiх межах? Наперад няшмат людзей заглядаюць. Лепш сярод нешматлiкiх быць, чым сярод натоўпу неабачлiвых, якiя заднiм розумам жывуць. Калi ўсё споўнiлася, яны бачаць, што iнакш трэба было думаць, i тады разводзяць рукамi, б'юць сябе кулаком па лобе, дзiвяцца на сваю някемнасць: "Эх, як раней не дадумаўся! Век жывi – век вучыся!". А вучыцца позна, калi прапусцiў мiма сябе дзень удачы. Гэта, прыкладам, як у сечы: прапусцiў удар меча па галаве, дык ужо не навучышся шчытом засланяцца. Позна пра гэта думаць, лежачы на зямлi. Таму, калi адчуеш, ахвоту, падумай...

Астап слухаў паважлiва, нiбы адкрывалася яму ў словах жамойцкага князя надзвычайная, нязнаная раней мудрасць жыцця, але нiчога не ўдакладняў i нi пра што не пытаўся. Як заўгодна можна тлумачыць такiя княжыя выказваннi. Пакуль што лепш сядзець прасцяком. Хуткая вошка сама пад грабеньчык бяжыць. Ноч наперадзе, хопiць часу паразважаць. I князь Трайнат адчуў, што яго суразмоўца адзначыў у памяцi сутнасць прапановы i будзе ўзважваць яе карысць i рызыку. Таму ён без перапынку перайшоў на падлiк пешых аддзелаў, якiя пакiне ў Жамойцi на шляхах крыжацкiх наездаў, i коннага палка, якi прывядзе пад Слуцак у жнiўнi...

Ноччу, лежачы ў каморы, Астап абдумваў Трайнатаву прапанову. Правiльным у ягонай прамове было тое, што князь Мiндоўг стары i шмат хто чакае ягонага скону. А як надыдзе гэты дзень, не тое што тут на Жамойцi, але i ў наваградскiх баярскiх хатах пачнуць меркаваць пра карысную iм замену. Запросяць Войшалка – iгумен гэты яго, Астапа, i за слугу не будзе трымаць, назаўтра выкiне прэч з замкавага двара: не падабаюцца яны адзiн аднаму. Падобна, думаў Астап, дамовiўся ўжо жамойцкi князь з Даўмонтам. Той малады, нiчым не ўславiўся, апрача забранае жонкi, яму ў Наваградку не ўладарыць. Калi на нешта наважылiся, дык ад яго, Астапа, няшмат папросяць – падвесцi Мiндоўга да засады. I пральецца кроў. Гэта адразу было зразумела, яшчэ на тым недарэчным вяселлi, што згуляў князь на памiнках. Хiба ён, Астап, не iмкнуўся гэтага пазбегнуць? Наўмысна ездзiў да Войшалка ў манастыр, прасiў – пераканай бацьку, бяду на сябе клiкае. Не, "як будзе, так будзе"! Кепска будзе. Калi Трайнат гатовы да нападу, дык i Даўмонт з iм разам: забiць вялiкага князя беспакарана можа толькi Даўмонт, у яго права на помсту. А полацкi Таўцiвiл, гальшанскi Гердзень i ўся Дзяволтва далучацца. Процi ўсiх не пойдзеш затопчуць. Ды i нашто яму, Астапу, iсцi процi ўсiх князёў? Гэта iх лiтоўскiя звадкi, а ягоны клопат малы – падказаць зручны час. I ўсё – тады ён наваградскi ваявода, правая рука вялiкага князя. А нораў у Трайната круты калi ён сядзе ў Наваградку, дык будзе гаспадарыць, пакуль не састарэе, як Мiндоўг. Але i Жамойць будзе яму паслухмяная, значыць, ён мацнейшы за Мiндоўга стане. Вялiкага князя ён чужымi рукамi скiне, але i самому давядзецца пайсцi на смяротны грэх – забiць свайго дваюраднага брата Таўцiвiла. Той усё ж па дзядзьку наступае Мiндоўга. Заб'е – i тады адкрыты для яго, Астапа, шлях у полацкiя намеснiкi, а дакладна – у служылыя князi. Ён – Рурыкавiч. У Полацку адвечна Рурыкавiчы валадарылi. Не патрэбны будзе палачанам чарговы перахрыст з лiтвы. А як далей – з Трайнатам разам, цi супроць яго – Бог вырашыць. Так што ёсцьцека падстава дапамагчы жамойцкаму князю.

Ранiцай ён спытаў Трайната, проста выказваючы сваю згоду:

– Што ад мяне залежыць?

– Адно: каб Даўмонт ведаў, дзе знайсцi Мiндоўга без вялiкай аховы.

– Значыць, у паходзе.

– Да паходу, – удакладнiў Трайнат.

Астап здагадлiва кiўнуў, але ўсё ж вырашыў пацiкавiцца:

– Даўмонт ведае?

– Даведаецца, – супакоiў Трайнат. – А ты, Астап Канстанцiнавiч, вазьмi ад мяне на памяць, – i ён працягнуў Астапу нож нямецкай коўкi з залатымi скрэпамi на касцяной тронцы.

Астап узяў падарунак, агледзеў i адказаў, што належала:

– Прыгожы нож, князь Трайнат. Буду помнiць.

Ён засунуў нож за пояс, ведаючы, што цяпер звязаны з Трайнатам назаўжды. А не возьмеш, думаў ён, нагоняць у дарозе жамойты i гэты ж нож усадзяць мiж крылаў. Лепш за пасам насiць.

Калi Астап сядаў у сядло, Трайнат наказаў на дарогу:

– Ты разумны чалавек, Астап. Не пашкадуеш!

– Калi Бог захоча! – Астап перахрысцiўся.

– Нашыя багi даўно жадаюць, – сказаў Трайнат пераканана. – Людзi дрэнна iх чуюць.

– Гэтак часцяком бывае! – пагадзiўся разанец, дзiвячыся запалу Трайната адправiць роднага дзядзьку на той свет. Дачакацца не можа, пакуль той памрэ. Але калi ён будзе чакаць, тады i мне чакаць, падумаў Астап, а век наш нядоўгi, на ўсе чаканнi дзён не хопiць...