Текст книги "Стары чалавек i мора (на белорусском языке)"

Автор книги: Эрнест Миллер Хемингуэй

сообщить о нарушении

Текущая страница: 1 (всего у книги 5 страниц)

Хемингуэй Эрнест
Стары чалавек i мора (на белорусском языке)

Эрнэст Хэмiнгуэй

Стары чалавек i мора

Пераклаў Павел Марцiновiч

Гэта быў стары чалавек, якi адзiн у лодцы лавiў рыбу ў Гальфстрыме, i мiнула ўжо восемдзесят чатыры днi, як ён не выцягнуў анiводнае. Першыя сорак дзён з iм быў хлопчык. Аднак пасля сарака дзён без улову хлопчыкавы бацькi сказалi сыну, што стары чалавек стаўся канчаткова i незваротна sаlао – гэта значыць, такi, якому ўжо нiколi не пашанцуе, i хлопчык мусiў пайсцi ў мора з iншым рыбаком, якi злавiў тры добрыя рыбiны першага ж тыдня. Хлопчыку было балюча бачыць, як стары чалавек штодня прыплываў з пустой лодкай, i ён заўжды спускаўся да мора, дапамагчы яму несцi зматаныя шнуры альбо бусак, гарпун i ветразь, абкручаны вакол мачты. Ветразь быў залатаны (на гэта пайшлi мяхi з-пад мукi), звiнуты, ветразь выглядаў сцягам вечнай паразы.

Стары чалавек быў худы i змардаваны, з глыбокiмi маршчынамi на патылiцы. На ягоных шчоках збягалi ўнiз карычневыя плямы няшкоднага скурнага захворвання, што ўзнiкае ад сонечнага адлюстравання ў трапiчным моры. Рукi яго, што цягнулi шнуры з цяжкiмi рыбамi, былi прарэзаны глыбокiмi шрамамi. Але нiводны з iх не быў свежы, яны нагадвалi старыя распоквiны ў пустынi, якая некалi была морам.

Усё ў яго было старое, апроч вачэй колеру мора, вясёлых i непераможных.

– Сант'яга, – сказаў яму хлопчык, калi яны, ўцягнуўшы лодку, караскалiся на бераг. – Я мог бы пайсцi з табой зноў. Мы зарабiлi трохi грошай.

Стары чалавек навучыў хлопчыка рыбачыць, i хлопчык любiў яго.

– Не, – адказаў стары чалавек. – Ты трапiў на шчаслiвую лодку. Заставайся тамака.

– Але ж згадай, як ты восемдзесят сем дзён быў без рыбы, а потым мы лавiлi вялiзныя рыбiны кожнага дня тры тыднi запар.

– Памятаю, – сказаў стары чалавек. – Я ведаю, ты пакiнуў мяне не таму, што сумняваўся.

– Мой бацька прымусiў мяне пайсцi ад цябе. Я ж малы i павiнен слухацца яго.

– Ведаю, – сказаў стары чалавек. – Гэта зусiм нармальна.

– Ён не надта верыць у тваю ўдачу.

– Так, – пагадзiўся стары чалавек. – Але мы не страцiлi веры. Цi ж не праўда?

– Вядома, – сказаў хлопчык. – Я хацеў бы пачаставаць цябе пiвам на "Тэрасе"*, а потым мы ўзялi б ежу дадому.

* Назва страўнi (тут i далей заўвагi перакладнiка).

– Чаму ж не, – адказаў стары чалавек. – Памiж намi, рыбакамi, усё проста.

Яны ўселiся на "Тэрасе", багата хто з рыбакоў пакеплiваў са старога чалавека, але ён не злаваўся. А рыбакам сталага веку было сумна бачыць яго, але яны не паказвалi гэтага i ветлiва гутарылi пра плынь i глыбiнi, дзе яны цягнулi за сабой лёскi, пра ўстойлiвае добрае надвор'е i пра тое, што яны бачылi. Рыбакi, якiм у гэты дзень пашанцавала, прыплылi ўжо, растрыбушылi сваiх марлiнаў i занеслi iх, пакладзеных на ўсю даўжыню ўпоперак дзвюх дошак (ля кожнага канца пахiствалiся па два чалавекi), у рыбарню, дзе рыбiны чакалi, пакуль рэфрыжэратары адвязуць iх на рынак у Гавану. Тыя, хто злавiў акул, занеслi iх на акулаву фабрыку, на другi бок бухты, дзе яны павiслi на блоках пасля таго, як з iх дасталi печань, адрэзалi плаўнiкi, злупiлi шкуры i нарэзалi мяса на доўгiя, вузкiя кавалкi для засолкi.

Вецер з усходу падзьмуў быў над гаванню i прынёс аж сюды пах з акулавай фабрыкi, але толькi слабое падабенства таго смуроду, бо вецер зноў павярнуў на поўнач, а потым ацiх зусiм, i на "Тэрасе" было прыемна i сонечна.

– Сант'яга, – вымавiў хлопчык.

– Слухаю цябе, – абазваўся стары чалавек. Ён трымаў у руцэ шклянку i думаў пра далёкае мiнулае.

– Цi магу я пайсцi ў мора i налавiць табе сардзiн на заўтра?

– Не. Iдзi гуляй у бейсбол. Я пакуль што магу веславаць, а Раджэлiа будзе закiдваць сетку.

– Мне ахвота пайсцi. Калi я не магу лавiць рыбу з табою, дык я хацеў бы дапамагчы табе як-небудзь iнакш.

– Ты паставiў мне пiва, – сказаў стары чалавек, – ты ўжо мужчына.

– Колькi гадоў было мне, калi ты ўпершыню ўзяў мяне на лодку?

– Пяць, i ты ледзь застаўся жывы, калi я ўцягнуў занадта наравiстую рыбу, i тая магла ўшчэнт разбiць лодку. Цi памятаеш ты?

– Я памятаю, як пляскала i грукала хвастом рыбiна i як трэснула, зламаўшыся, лаўка, i стук дубiнкi. Памятаю, як ты шпурнуў мяне на нос, дзе ляжалi мокрыя зматаныя шнуры, i ўся лодка дрыжала, а ты бамберыў рыбiну, i гук быў такi, як быццам ты ссякаў дрэва, а навакол мяне быў салодкi пах крывi.

– Ты сапраўды памятаеш, цi я табе гэта расказваў?

– Я памятаю ўсё з таго самага часу, як мы ўпершыню разам пайшлi ў мора.

Стары чалавек зiрнуў на яго абпаленымi сонцам, поўнымi даверу i любасцi вачыма.

– Калi б ты быў маiм, хлопчык, я ўзяў бы цябе ў мора, рызыкнуў бы, сказаў ён. – Але ты – бацькаў i матчын сын, i ты на шчаслiвай лодцы.

– Цi магу я налавiць табе сардзiн? I я ведаю, дзе можна дастаць чатыры прынады.

– У мяне яшчэ сённяшнiя засталiся. Я паклаў iх у скрынку з соллю.

– Дазволь мне дадаць чатыры свежыя.

– Адну, – сказаў стары чалавек. Вера i надзея нiколi не пакiдала яго. Але цяпер як быццам ветрык атулiў iх сваiм павевам.

– Дзве, – сказаў хлопчык.

– Дзве дык дзве, – пагадзiўся стары чалавек. – Ты iх не свiснуў?

– Бывала i такое, – сказаў хлопчык. – Але гэтыя купiў.

– Дзякуй, – сказаў стары чалавек. Ён быў занадта просты, каб дзiвiцца: калi да яго прыйшла пакора? Але ён ведаў, што яна прыйшла, i ведаў, што ў ёй няма ганьбы i яна не прычынiла анiякай страты праўдзiвай гордасцi.

– З гэткай плынню заўтра маецца быць неблагi дзень, – сказаў ён.

– Куды ты рушыш лавiць? – спытаўся хлопчык.

– Як найдалей, а вярнуся, калi пераменiцца вецер. Хачу выйсцi давiдна.

– Я пастараюся зрабiць так, каб мой рыбак таксама лавiў далёка, – сказаў хлопчык. – Калi ты зачэпiш на кручок нешта сапраўды буйнае, мы зможам прыйсцi табе на дапамогу.

– Ён не любiць працаваць занадта далёка.

– Не любiць, – згадзiўся хлопчык. – Але я ўбачу гэткае, чаго ён не можа ўбачыць: да прыкладу, птушку, што лётае над вадой, каб падабрацца да рыбiны, i выпраўлю яго ў пагоню за дэльфiнам.

– Ён так кепска бачыць?

– Амаль сляпы.

– Дзiўна, – заўважыў стары чалавек. – Ён нiколi не лавiў чарапах, а якраз гэта псуе вочы.

– Але ж ты не год, не два лавiў чарапах каля Маскiтавага берага*, але зрок у цябе добры.

* Вузкая паласа зямлi на ўсходзе Нiкарагуа.

– Я – дзiўны стары чалавек.

– Але цi дастаткова ў цябе цяпер сiлы, каб справiцца з сапраўды буйнай рыбай?

– Думаю, што так. I, апроч таго, ёсць розныя хiтрыкi.

– Давай занясем прычындалле дадому, – сказаў хлопчык. – Тады я вазьму сетку i пайду па сардзiны.

Яны сабралi ледзь не ўсе снасцi. Стары чалавек нёс мачту на сваiм плячы, а хлопчык нёс драўляную скрынку з туга скручанымi карычневымi шнурамi, бусак i гарпун са стралой. Скрынка з прынадамi заставалася пад кармой лодкi разам з дубiнкай, якую ўжывалi, каб аглушыць рыбу, калi тую падцягвалi сеткай да борта.

Нiхто не краў у старога чалавека, але не шкодзiла забраць ветразь i цяжкiя шнуры дадому, бо ад расы яны маглi адсырэць, i хоць стары чалавек пэўна ведаў, што нiхто з тутэйшых людзей не паквапiцца на яго маёмасць, бусак i гарпун былi б непатрэбнай спакусай у лодцы.

Яны разам узнялiся па дарозе да халупы старога чалавека i ўвайшлi ў яе праз адчыненыя дзверы. Стары чалавек прыставiў мачту разам з абкручаным вакол яе ветразем да сцяны, хлопчык паклаў скрынку да iншае начынне ля яе. Мачта была ў даўжыню амаль гэткая, як адзiн пакой халупы. У халупе, зробленай з моцных прылiсткаў каралеўскай пальмы, што завуцца guапо, мелiся: ложак, стол, адно крэсла i на земляной падлозе месца для гатавання на драўнiнным вугалi. На карычневых сценах з разгладжаных лiстоў трывалага валакнiстага guапо, якiя перакрывалi адзiн аднаго, вiсела каляровая карцiнка з Найсвяцейшым Сэрцам Гасподнiм ды яшчэ адна з Кабрэнскай Мацi Божай. Яны засталiся ад ягонай жонкi. Раней тут на сцяне была i падмаляваная жончына фатаграфiя, але надта журботна яму рабiлася, калi ён глядзеў на яе, i тая зараз ляжала на палiцы пад ягонай чыстай кашуляй.

– Што ты маеш есцi? – спытаўся хлопчык.

– Гаршчок жоўтага рысу з рыбай. Не хочаш трохi?

– Не. Я буду есцi дома. Зрабiць мне табе агонь?

– Не. Я зраблю пазней. Альбо буду есцi рыс халодны.

– Цi магу я ўзяць сетку?

– Ага.

У халупе не было жаданай сеткi, i хлопчык памятаў, калi яны прадалi яе. Але яны гулялi ў гэтую байку штодня. Не было анi гаршка з жоўтым рысам i рыбай, i хлопчык гэта ведаў таксама.

– Восемдзесят пяць – шчаслiвая лiчба, – сказаў стары чалавек. – Што ты скажаш, калi рыбiна, якую я прынясу, разабраная заважыць тысячу фунтаў?

– Я вазьму сетку i пайду лавiць сардзiны. Ты будзеш сядзець на парозе на сонцы?

– Але. У мяне ёсць учарашняя газета, i я прачытаю пра бейсбол.

Хлопчык не ведаў, цi не выдумка i ўчарашняя газета, але стары чалавек выцягнуў яе з-пад ложка.

– Перыка даў мне ў bоdеgа*, – растлумачыў ён.

* Карчма (гiшп.).

– Я прыйду, калi налаўлю сардзiн. Пакладу твае i мае разам у лёд, i мы падзелiм iх ранiцой. Калi я вярнуся, ты раскажаш мне пра бейсбол.

– "Янкi" не могуць прайграць.

– Але мяне непакояць "Iндзейцы" з Клiўленда.

– Вер у "Янкi", сынок. Хай перад вачыма ў цябе стаiць вялiкi Дзi Маджыа.

– Мяне непакояць як дэтройцкiя "Тыгры", гэтак i клiўлендскiя "Iндзейцы".

– Сцеражыся, бо ты хутка пачнеш баяцца нават "Чырвонаскурых" з Цынцынацi i "Белых шкарпэтак" з Чыкага.

– Разбярэшся з гэтым i раскажаш мне, калi я вярнуся.

– Як ты думаеш, цi не купiць нам латарэю з апошняй лiчбай восемдзесят пяць? Заўтра ж восемдзесят пяты дзень года.

– Мы можам гэта зрабiць, – сказаў хлопчык. – А як наконт васьмiдзесяцi сямi, памятаеш свой найбольшы рэкорд?

– Двойчы такое не здараецца. А ты здолееш знайсцi бiлет з лiчбай восемдзесят пяць?

– Я магу заказаць адзiн.

– Адзiн бiлет. Два даляры з паловай. У каго мы можам iх пазычыць?

– Гэта проста. Я заўсёды магу пазычыць два даляры з паловай.

– Мяркую, што я таксама. Але стараюся не пазычаць. Спачатку пазычаеш. Потым жабруеш.

– Не мерзнi, старэча, – сказаў хлопчык. – Не забывайся, што цяпер верасень.

– Месяц, калi iдзе буйная рыба, – сказаў стары чалавек. – Любы можа быць рыбаком у траўнi.

– Пайду па сардзiны, – сказаў хлопчык.

Калi ён вярнуўся, стары чалавек спаў у крэсле, а сонца заходзiла. Хлопчык зняў старую салдацкую коўдру з ложка i агарнуў ёю спiнку крэсла i плечы старога. Гэта былi дзiўныя плечы, усё яшчэ магутныя, хоць i вельмi старыя, i шыя таксама была моцная, i маршчыны на ёй не гэтак кiдалiся ў вочы, калi чалавек спаў, нахiлiўшы наперад галаву. Яго кашуля была латана-пералатана гэтулькi разоў, што сталася падобная на ветразь, i кожная латка выцвiла на сонцы па-свойму. Усё ж ён быў вельмi стары, i ягоны твар, з заплюшчанымi вачыма, здаваўся нежывы. Газета ляжала на каленях, цяжар яго рукi трымаў яе, не даючы падхапiць вечароваму ветру. Ён быў босы.

Хлопчык пакiнуў яго тут, i, калi вярнуўся, стары чалавек па-ранейшаму спаў.

– Прачнiся, старэча, – сказаў хлопчык i паклаў руку яму на калена.

Стары чалавек расплюшчыў вочы, нейкi момант як бы вяртаючыся аднекуль здалёку. Нарэшце ўсмiхнуўся.

– Што ты прынёс? – спытаўся ён.

– Вячэру, – адказаў хлопчык. – Будзем зараз вячэраць.

– Я не надта галодны.

– Трэба пад'есцi. Ты не можаш лавiць рыбу не еўшы.

– Здаралася i гэткае, – сказаў стары чалавек, устаючы i згортваючы газету. Потым стаў складваць коўдру.

– Акрыйся коўдрай, – сказаў хлопчык. – Ты не будзеш лавiць рыбу галодны, пакуль я жыву на свеце.

– Тады жывi доўга i шануйся, – сказаў стары чалавек. – Што мы будзем есцi?

– Чорны боб i рыс, печаныя бананы i трохi тушанага мяса.

Хлопчык прынёс ежу з "Тэрасы" ў металiчнай пасудзiне, што складалася з двух судкоў. Два прыборы – нажы, вiдэльцы i лыжкi – ляжалi ў кiшэнi, кожны загорнуты ў папяровую сурвэтку.

– Хто табе гэта даў?

– Марцiн. Карчмар.

– Я мушу падзякаваць яму.

– Я ўжо яму падзякаваў, – сказаў хлопчык. – Табе няма патрэбы дзякаваць.

– Я дам яму мяса з нiжняй часткi вялiкай рыбiны, – сказаў стары чалавек. Ён дапамагаў нам больш як адзiн раз?

– Думаю, так.

– Дык я павiнен даць яму штосьцi болей, як мяса з нiжняй часткi рыбiны. Ён вельмi чула ставiцца да нас.

– Ён прыслаў пiва. Табе i мне.

– Мне больш падабаецца пiва ў бляшанках.

– Ведаю, але гэтае ў пляшках. Пiва "Наtueu", пляшкi я занясу назад.

– Дзякуй табе за клопат, – сказаў стары чалавек. – Цi не пара нам есцi?

– Я ж цябе запрашаў, – мякка сказаў хлопчык. – Не хацеў адчыняць судкi, пакуль ты не быў гатовы.

– Зараз я гатовы, – сказаў стары чалавек. – Мне трэба было толькi памыцца.

"Дзе ж ты мыўся? – падумаў хлопчык. – Вада ў вёсцы за дзве вулiцы ўнiз па дарозе. Я павiнен нанасiць сюды вады, i мыла трэба яму даць, i добры ручнiк. Як можна быць такiм бяздумным? Я павiнен прыдбаць яму iншую кашулю i свiтку на зiму, ды нейкiя чаравiкi, ды iншую коўдру".

– Твая мясная страва цудоўная, – сказаў стары чалавек.

– Раскажы мне пра бейсбол, – папрасiў яго хлопчык.

– У "Амерыканскай лiзе" перамагаюць "Янкi", як я i казаў, – усцешана сказаў стары чалавек.

– Сёння яны прайгралi, – сказаў хлопчык.

– Гэта нiчога не значыць, вялiкi Дзi Маджыа зноў у форме.

– Ён толькi адзiн з гульцоў у камандзе.

– Вядома. Але ад яго ўсё залежыць. У iншай лiзе – памiж Бруклiнам i Фiладэльфiяй – я паставiў бы на Бруклiн. Тут у мяне ў думках Дзiк Сiслер i тыя яго магутныя ўдары ў старым парку.

– Нiколi не было нiчога падобнага на тое. Я нiколi не бачыў, каб мяч ляцеў так далёка.

– Памятаеш, як ён прыходзiў на "Тэрасу"? Я хацеў узяць яго ў рыбу, ды не адважваўся запрасiць. Тады я папрасiў, каб ты гэта зрабiў, але i ў цябе не хапiла духу.

– Я ведаю, што гэта была вялiкая памылка. Ён мог пайсцi з намi ў мора, i мы ўспамiналi б пра гэта ўсё жыццё.

– Я хацеў бы ўзяць у рыбу вялiкага Дзi Маджыа, – сказаў стары чалавек. Рыбакоў сын, кажуць. Магчыма, ён быў гэткi ж бядняк, як i мы, i яго не пакрыўдзiла б маё запрашэнне.

– Бацька вялiкага Сiслера нiколi не быў бедны i ў маiм веку гуляў у салiдных лiгах.

– Я ў тваiм веку быў перад мачтай* на караблi з чатырохкутнымi ветразямi, якi iшоў у Афрыку, i ўвечары бачыў на ўзмор'i львоў.

* Быў матросам, матроскi кубрык знаходзiўся ў пярэдняй частцы карабля.

– Я ведаю. Ты расказваў мне.

– Пра што нам лепш пагаварыць: пра Афрыку цi бейсбол?

– Пра бейсбол, я думаю, – сказаў хлопчык. – Раскажы мне пра вялiкага Джона Дж. Мак Гро. – Ён вымавiў Хота* замест Дж.

* На гiшпанскi лад.

– Ён таксама часам завiтваў на "Тэрасу" ў былыя днi. Але ён быў грубы i жорсткi, i не даць рады, калi выпiваў. У ягоных думках былi на роўных бейсбол i конi. Прынамсi, ён увесь час насiў спiс коней у кiшэнi i часта называў iхнiя мянушкi па тэлефоне. – То быў вялiкi менеджэр, – сказаў хлопчык. – Бацька лiчыць, найвялiкшы.

– Бо ён сюды наведваўся процьму разоў, – сказаў стары чалавек. – Калi б Дзюрашэр працягваў прыязджаць да нас штогод, твой бацька лiчыў бы найвялiкшым менеджэрам яго.

– Хто на самай справе найвялiкшы менеджэр: Лiк цi Майк Гансалес?

– Думаю, яны роўныя.

– А найлепшы рыбак – ты.

– Не. Я ведаю лепшых.

– Que va*, – сказаў хлопчык. – Ёсць нямала добрых рыбакоў i некалькi вялiкiх. Але гэткiх, як ты, больш няма.

* Уга (гiшп.).

– Дзякуй. Ты радуеш маё сэрца. Спадзяюся, у моры не плавае рыбiна, з якой бы мы не справiлiся.

– Нямашака такой рыбiны, калi кажаш, што ты гэткi ж дужы, як i раней.

– Магчыма, я не такi дужы, як мне здаецца, – сказаў стары чалавек. – Але я ведаю шмат хiтрыкаў i не завагаюся.

– Зараз табе трэба паспаць, каб ранiцай чуцца бадзёрым. Я занясу начынне на "Тэрасу".

– Ну дык дабранач. Я пабуджу цябе ўраннi.

– Ты мой будзiльнiк, – сказаў хлопчык.

– Мой узрост – будзiльнiк. Чаму старыя людзi так рана прачынаюцца? Цi не дзеля таго, каб падоўжыць, магчыма, апошнi свой дзень?

– Не ведаю, – сказаў хлопчык. – Адзiнае, што мне вядома: маладыя хлопцы спяць моцна i прачынаюцца позна.

– Я гэта памятаю, – сказаў стары чалавек. – Пабуджу цябе своечасова.

– Не хачу, каб мяне будзiў ён. Як паслугача.

– Разумею.

– Спi соладка, стары дружа.

Хлопчык знiк. На стале падчас iхняй вячэры не было нiякага святла, i стары чалавек, зняўшы нагавiцы, пайшоў да ложка ў цемры. Ён скруцiў нагавiцы, паклаўшы ўсярэдзiну газету, i атрымалася падушка. Захутаўшыся ў коўдру, стары чалавек лёг на iншыя старыя газеты, што прыкрывалi спружыны ложка, i заснуў.

Спаў ён нядоўга i снiў Афрыку, дзе быў у юнацтве: доўгiя, несканчоныя, то залацiстыя, то бялюткiя – аж вачам балюча – берагi, высокiя мысы i магутныя карычневыя горы. Цяпер ён кожную ноч жыў на тым узмор'i, чуў у снах, як шумiць прыбой, бачыў, як хвалi ягоныя ўзнiмаюць i апускаюць лодкi тубыльцаў.

Ён спаў i адчуваў пах смалы i пакулля, як на палубе, а ўраннi берагавы вецер прыносiў пах Афрыкi.

Звычайна, калi да яго далятаў вецер, ён прачынаўся i, апрануўшыся, iшоў будзiць хлопчыка. Але гэтай ноччу пах берагавога ветру завiтаў нашмат раней, i ён ведаў, у сне, што яшчэ занадта рана, i таму снiў аснежаныя пiкi на Канарскiх выспах, што ўставалi з мора, а потым розныя тамтэйшыя гаванi i рэйды.

Яму больш не снiлiся нi штормы, нi жанчыны, нi вялiкiя падзеi, нi вялiкая рыба, нi бойкi, нi спаборнiцтвы ў сiле, нi ягоная жонка. Цяпер ён снiў толькi мясцiны ды львоў на ўзбярэжжы. Сутоннем яны бавiлiся, што тыя кацяняты, i ён любiў iх, як любiў хлопчыка. Ён нiколi не снiў хлопчыка.

Стары чалавек прачнуўся, зiрнуў праз адчыненыя дзверы на месяц, раскруцiў i адзеў нагавiцы. Памачыўшыся за халупай, ён рушыў угару па дарозе будзiць хлопчыка. Ён дрыжаў ад ранiшняга холаду, але ведаў, што ўрэшце сагрэецца дый неўзабаве будзе веславаць.

Дзверы хацiны, дзе жыў хлопчык, былi незамкнутыя, ён адчынiў i цiха ступiў босымi нагамi. Месяц на зыходзе дазваляў яму добра бачыць хлопчыка, якi спаў на сваiм сцiплым ложку ў першым пакоi. Ён мякка абхапiў адну пяту i трымаў яе, пакуль хлопчык не прачнуўся i не зiрнуў на яго. Стары чалавек кiўнуў, i хлопчык, сеўшы на ложку, узяў з зэдлiка, што стаяў побач, штаны i нацягнуў iх на сябе.

За старым чалавекам услед з хацiны выйшаў хлопчык. Сон адольваў яго, i стары чалавек адной рукой абняў хлопчыка за плечы:

– Я вельмi шкадую.

– Que va, – сказаў хлопчык. – Такая мужчынская доля.

Яны крочылi дарогай да халупы старога чалавека, i скрозь па гэтай дарозе ў цемры iшлi босыя людзi, несучы мачты ад сваiх лодак.

У халупе хлопчык узяў кош са скруткамi шнуру, гарпун i бусак. Стары чалавек трымаў на плячы мачту з абгорнутым вакол яе ветразем.

– Ты не жадаеш выпiць кавы? – спытаўся хлопчык.

– Пакладзем снасцi ў лодку, тады пап'ём.

Яны пiлi каву з бляшанак з-пад згушчонага малака ў чыннай ад самага рання рыбацкай карчомцы.

– Як спаў, стары дружа? – спытаўся хлопчык. Ён ужо амаль пазбыўся сваёй санлiвасцi.

– Добра, Маналiн, – сказаў стары чалавек. – Сёння я чуюся няблага.

– Я таксама, – сказаў хлопчык. – Зараз я павiнен схадзiць па твае i па свае сардзiны, i па твае снежныя прынады. Мой рыбак сам бярэ нашыя снасцi. Ён нiколi не хоча, каб хто-кольвек iншы нёс што-небудзь.

– Мы розныя, – сказаў стары чалавек. – Я дазваляў табе несцi рыбацкае начынне, калi табе было пяць гадоў.

– Ведаю, – сказаў хлопчык. – Я мiгам. Вазьмi яшчэ адну каву. Тут нам даюць у крэдыт.

Ён пайшоў, босы, па каралавых скалах да лядоўнi, дзе хавалi прынады.

Стары чалавек павольна пiў каву. Ён ведаў, што яна яму неабходная, бо гэта ўсё, што ён мецьме за цэлы дзень. Ужо даўно спажыванне пасiлкаў стамляла яго, i ён нiколi не браў з сабою другога сняданку. Бутэлька вады на носе лодкi адзiнае, у чым ён адчуваў патрэбу на працягу дня.

Хлопчык вярнуўся з сардзiнамi i дзвюма прынадамi, загорнутымi ў газету, i яны спусцiлiся па сцежцы да лодкi, адчуваючы пад пятамi пясок з галькай. Прыўзняўшы лодку, яны папхнулi яе, i тая слiзганула ў ваду.

– Поўная карма, стары дружа!

– Поўная карма, – сказаў стары чалавек, прыладжваючы вяровачныя мацаваннi вёслаў да ўключын.

Лапаткi вёслаў урэзвалiся ў ваду, ён нахiлiўся наперад i стаў выплываць у цемры з гаванi. Iншыя лодкi з iншых месцаў таксама выпраўлялiся ў мора, i хоць стары чалавек не мог iх зараз бачыць, бо месяц апусцiўся нiжэй за ўзгорак, ён чуў, як увiхалiся вёслы.

Зрэдку хтосьцi абзываўся ў лодцы, аднак большасць з iх маўчала, калi не лiчыць гуку ад апускання вёслаў у ваду. Яны разбрылiся паасабоку пасля таго, як выйшлi з вусця гаванi, i кожная скiравалася ў тую частку акiяна, дзе гаспадар спадзяваўся знайсцi рыбу. Стары чалавек ведаў, што маецца плысцi вельмi далёка, i ён пакiнуў пах зямлi за сабой, вяслуючы ў чысты ранiшнi водар акiяна. Ён убачыў свячэнне Затоцкiх водарасцей* у вадзе, калi апынуўся ў той частцы акiяна, якую рыбакi завуць вялiкiм калодзежам з-за раптоўнай глыбiнi ў семсот марскiх сажняў.

* Род трапiчных водарасцей у Атлантычным акiяне.

У iм збiралася ўсялякая рыба, бо тут, сустрэўшы стромкiя сцены акiянскага дна, плынь утварала вiр. Тут была плойма шрымпаў* ды рознае драбязы для прынады, часам яны i касякi галаваногiх малюскаў з сама глыбокiх сховаў усплывалi на паверхню, i ўся вандраўная рыба кармiлася iмi.

* Дробныя крэветкi.

Вяслуючы ў змроку, стары чалавек адчуваў наблiжэнне ранiцы i чуў дрыготкi гук, калi лятучыя рыбы пакiдалi ваду, i сычэнне ад iх нягнуткага моцна зладжанага крылля, калi яны ўзмывалi ў паветра ў цемрадзi. Ён вельмi любiў лятучых рыб, бо тыя былi яго найбольшымi сябрамi ў акiяне. Ён шкадаваў птушак, асаблiва маленькiх, кволых, цёмных марскiх ластавак, якiя заўсёды былi ў лёце, у пошуку i амаль нязменна без здабычы, i ён думаў: "Жыццё птушак апроч драпежнiкаў i магутных дужых птахаў цяжэйшае за наша. Чаму птушак стварылi гэткiмi кволымi i прыгожымi, як гэтыя марскiя хвалi? Яна добрая i вельмi прыгожая, але можа быць раз'юшана-жорсткая, i гэтак знянацку, i птушачкi, што лётаюць над вадой i абмакаюцца, каб ухапiць рыбу, жаласлiва цiўкаючы, створаны занадта нетрывалымi для мора".

Ён i ў думках называў мора lа таr, як па-гiшпанску кажуць улюбёныя ў яго людзi. Бывае, яны гавораць пра яго i благiя рэчы, але заўсёды як пра жанчыну. Некаторыя маладыя рыбакi, – з тых, што выкарыстоўваюць буi ў якасцi паплаўкоў для сваiх шнуроў i займелi маторныя лодкi, калi акулава печань прыносiла багата грошай, казалi еl таr. Яны гаварылi пра яго як пра супернiка, альбо нават як пра непрыяцеля, альбо проста як пра месца, дзе яны ловяць рыбу. Але стары чалавек заўсёды думаў пра мора як пра жанчыну i нешта гэткае, што надзяляе або не надзяляе вялiкай ласкай, i калi яно здзяйсняе дзiкiя цi злыя ўчынкi, дык толькi з тае прычыны, што яе можа саўладаць з сабой. Месяц уздзейнiчае на мора, як i на кабету, меркаваў ён.

Стары чалавек веславаў раўнамерна, без асаблiвых высiлкаў, бо захоўваў звычайную сваю хуткасць, i паверхня акiяна была гладкая, толькi зрэдку плынь закручвала вiры. Ён дазваляў плынi рабiць трацiну работы, i ўбачыў, калi пачало днець, што ён ужо далей, як спадзяваўся быць у гэты час.

"Я рыбачыў там, дзе глыбока, тыдзень i не злавiў нiчога, – думаў ён. – Тут ходзяць касякi банiта i альбакораў, можа, сярод iх ёсць вялiкая рыбiна i сёння мне ўдасца яе здабыць".

Яшчэ як след не развiднела, а ён ужо закiнуў шнуры з прынадамi, плынь несла яго з сабой. Адна прынада была на глыбiнi сарака марскiх сажняў, другая – сямiдзесяцi пяцi, а трэцяя i чацвёртая апусцiлiся ў блакiтную ваду ажно на сто i сто дваццаць пяць сажняў. Кожная прынада вiсела галавою ўнiз, стрыжань кручка быў усярэдзiне рыбы, цалкам абвязаны i абшыты, а ўсю тую частку кручка, што была звонку, выгiн i вастрыё пакрывалi свежыя сардзiны. Кожная сардзiна была нанiзана на кручок праз абодва вокi, разам яны ўтваралi паўвянок на прыхаванай гэтак сталi. Не было нiводнай даступнай рыбiне часткi кручка, якая не мела б прыемнага паху ды смаку.

Хлопчык даў яму двух свежых тунцоў, або альбакораў, што звiсалi з двух найдаўжэйшых шнуроў, быццам грузiлы, а на iншых ён меў блакiтнага бегуна* i жоўтага марскога шчупачка, i хоць тыя ўжо выкарыстоўвалiся, але былi ў добрым стане, выдатныя сардзiны надавалi iм прыемны пах i прыцягальнасць.

* Вiд рыбы ў цёплых морах.

Шнур, тоўсты, як ладны аловак, быў прымацаваны пятлёю да толькi што выразанага прута, i варта было пацягнуць або крануць прынаду, як i той прут цягнула ў ваду. Кожны шнур меў два маткi даўжынёю па сорак марскiх сажняў, да iх у выпадку патрэбы можна было прыладзiць яшчэ запасныя маткi. Калi было неабходна, рыба магла павалачы за сабою больш за трыста сажняў шнура.

Зараз ён сачыў, як злёгку апускаюцца ў ваду тры пруты за бортам лодкi, i няспешна веславаў, каб утрымаць шнуры простымi i на адпаведных глыбiнях. Было зусiм светла, сонца магло вызiрнуць у любы момант.

Сонца асцярожна ўзнiмалася з мора, i стары чалавек змог убачыць iншыя лодкi: нiзка на вадзе, не вельмi далёка ад берага, шырока раскiданыя ўпоперак плынi. Потым сонца набралася яскравасцi, бляск упаў на ваду, потым узнялося на поўную моц i, адлюстраваўшыся на гладкай паверхнi мора, рэзнула старога чалавека па вачах, i ён павеславаў, не пазiраючы на сонца. Ён глядзеў унiз у ваду, цi проста iдуць шнуры ў ейную цемру. Стары чалавек утрымлiваў iх больш простымi, як хто-кольвек, гэтак, каб кожная прынада была ў цемрадзi плынi якраз там, на той глыбiнi, дзе ён жадаў, каб яна была i чакала рыбу. Iншыя пакiдалi шнуры на волю плынi, i часам тыя былi на глыбiнi шасцiдзесяцi сажняў, а не ста, як меркавалi рыбакi.

"Але ў мяне, – думаў ён, – усё дакладна. Проста мне больш не шанцуе. Але хто ведае? Мажлiва, сёння. Кожны дзень – новы дзень. Шанцаванне гэта няблага. Але дакладнасць не пашкодзiць. Калi завiтае ўдача, ты будзеш гатовы яе сустрэць".

Мiнула дзве гадзiны, сонца ўзнялося вышэй i не бiла па вачах гэтак моцна, калi ён глядзеў на ўсход. У полi яго зроку засталiся толькi тры лодкi, i здавалася, што яны вельмi нiзкiя i паблiзу берага.

"Усё жыццё маiм вачам бывала кепска ад ранняга сонца, – падумаў ён. – Але яны, як i раней, добрыя. Увечары я магу пазiраць на сонца проста, i ў вачах не робiцца цёмна. Сонца ўвечары мацнейшае, але ўраннi глядзець на яго балюча". Якраз тады ён убачыў фрэгата* з яго даўгiмi чорнымi крыламi, той кружляў у небе наперадзе яго.

* Марская птушка.

Раптам птах зрэзаў наўскасяк унiз, выпрастаўшы ззаду крылы, а потым закружыў зноў.

– На нешта ён натрапiў, – вымавiў услых стары чалавек. – Не проста шукае.

Павольна i мерна ён павеславаў туды, дзе птушка кружыла. Ён не спяшаўся, i яго шнуры былi гэткiя ж прамыя, як напачатку. Праўда, цяпер ён трохi больш дапамагаў плынi вёсламi, i хоць рыбачыў гэткiм жа дакладным чынам, але хутчэй, як раней, бо iмкнуўся выкарыстаць птушку.

Птах узняўся ў неба вышэй i закружляў зноўку, пры гэтым крылле яго было нерухомае. Раптам ён даў нырца ў ваду, i стары чалавек убачыў, як з вады рванула лятучая рыба i адчайна памкнула над паверхняй мора.

– Дэльфiн* – вымавiў услых стары чалавек. – Буйны дэльфiн.

* Стары чалавек называе дэльфiнам адну з некалькiх акiянiчных рыб, адметных пералiвiстасцю афарбоўкi, з востраканцовымi плаўнiкамi.

Ён паклаў вёслы ў лодку i дастаў маленькi шнур, што ляжаў на носе лодкi. Той быў з драцяным павадком, на канцы якога меўся невялiкi кручок, на якi ён насадзiў адну з сардзiн. Стары чалавек апусцiў шнур за борт, а пасля злучыў яго з кармой, прымацаваўшы да нiта з колцам. Тады ён прыладзiў прынаду да другога шнура i пакiнуў яго, скручаным у маток, у цянi на носе лодкi. Ён зноў узяўся веславаць, назiраючы пры гэтым за даўгакрылым чорным птахам, што вiснуў над вадой, палюючы на рыбу.

Ён бачыў, як птушка абмакнулася ў ваду зноў, адкiнуўшы крылы назад, каб нырнуць, а пасля заматляла iмi шалёна, але марна, пераследуючы лятучую рыбу. Стары чалавек не мог не заўважыць пэўнай пакутасцi марской паверхнi, гэта буйныя дэльфiны ўзнiмалi ваду, гонячыся за рыбай. Дэльфiны ўзрэзвалi ваду пад чарадой лятучых рыб i, рухаючыся хутка, не змусiлi б чакаць сябе, калi б тыя апусцiлiся ў ваду. "Гэта вялiкая чарада дэльфiнаў, – падумаў ён. – Яны раскiданы адзiн ад аднаго, i таму ў лятучых рыбаў мала шанцаў. А ў птушкi iх няма ўвогуле. Лятучыя рыбы занадта буйныя ды шпаркiя для iх".

Ён назiраў за тым, як лятучыя рыбы зноў i зноў выстрэльвалi з вады i як бясплённа высiльвалася птушка. "Гэтая чарада дэльфiнаў для мяне страчана, падумаў ён. – Занадта хутка i далёка шыбуюць яны. Але, мажлiва, я падбяру якога блуднiка, а можа, мая вялiкая рыба недзе паблiзу iх. Дзесьцi ж павiнна быць мая вялiкая рыба".

Воблакi над зямлёю паўсталi як горы, бераг здаваўся ўсяго толькi доўгай зялёнай лiнiяй з шэра-сiнiмi ўзгоркамi за ёю. Вада ў моры сталася цёмна-сiняя, амаль фiялетавая. Зiрнуўшы ў яе, ён убачыў чырвонае сяйво планктону ў цёмных глыбiнях i нязвыклае дзiўнае святло сонца. Ён назiраў, каб яго шнуры, знiкаючы з поля зроку, iшлi ў ваду проста, i цешыўся, што бачыў процьму планктону, бо гэта азначала рыбу. Дзiўнае святло ў вадзе, зараз, калi сонца было вышэй, абяцала добрае надвор'е, як i форма воблакаў там, над зямлёю. Але птах зараз амаль не паказваўся, i на паверхнi вады нiчога не вiднелася, апроч некалькiх лапiн жоўтых выцвiлых на сонцы саргасавых водарасцей i фiялетава-вясёлкавага застыгла-дрыгнiстага пузыра – "партугальскага вайсковага карабля"*, што плаваў каля самай лодкi.

* Адна з сiфанафор (род фiзалiя).

Ён перавярнуўся на бок, потым выпрастаўся. Ён плаваў весела, усё адно як бурбалка, са сваiмi доўгiмi смяртэльна-фiялетавымi валокнамi, што добры ярд* цягнулiся за iм у вадзе.

* Адзiн ярд – 0,914 м.

– Аguа таlа*, – вымавiў стары чалавек. – Ты, сука.

* Злая вада (гiшп.) – народная назва сiфанафоры.

Злёгку вяслуючы, ён глянуў у ваду i ўбачыў драбнюткiх рыбак, бадай, гэткай жа афарбоўкi, як i шлейфы-валокны, яны сноўдалi памiж тымi, ахiнутыя невялiкiм ценем, што кiдала бурбалка, плывучы ўслед за плынню. Яны мелi iмунiтэт да ейнага яду. Але ў людзей яго не было, i калi хоць трохi слiзкiх фiялетавых валокнаў чаплялася i прыставала да шнура, пакуль стары чалавек важдаўся з рыбiнай, на ягоных руках з'яўлялiся шрамы i раскелiны, усё роўна як ён апёкся лiсцем ядавiтага плюшча або ядавiтага дуба*.

* Лiянападобны сумах ядавiты i кусцiсты сумах ядавiты.

Але ейная атрута дзеiла iмгненна-хутка, нiбы сцебануўшы бiзуном.

Вясёлкавыя бурбалкi былi прыгожыя. Але яны сама падманлiвая рэч у моры, i стары чалавек любiў глядзець, як вялiкiя марскiя чарапахi спажываюць iх. Угледзеўшы свае ахвяры, чарапахi падбiралiся да iх спераду, потым заплюшчвалi вочы гэтак, што i яны цалкам хавалiся пад панцыр, ды ўмiналi тыя валокны i ўсё астатняе. Стары чалавек ахвотна пазiраў, як чарапахi елi iх, i яшчэ ён любiў хадзiць па ўзбярэжжы пасля шторму i чуць, як тыя з трэскам пукаюцца, калi ён ступае на iх сваiмi цвёрдымi грубымi пятамi.

Ён любiў зялёных чарапах i ястрабiныя дзюбы* за iх элегантнасць i спрыт, i за тое, што яны былi вельмi каштоўныя, а з лагоднай пагардай ставiўся да вялiзных тупых калодагаловых** у жоўтых латах, з iхнiмi дзiвацкiмi любошчамi, шчаслiва-задаволеных, калi яны, заплюшчыўшы вочы, цярэбяць "партугальскiя караблi".