Текст книги "Էլիկո"

Автор книги: Էլյա Համբարձումյան

сообщить о нарушении

Текущая страница: 2 (всего у книги 3 страниц)

Էլիկոն մեծացավ

Ժամանակի հետ կամաց–կամաց խելոքանում էի։ Մեջս արթնանում էր աղջիկը։ Եթե առաջ ամռանը մազերս լողանալուց լողանալ էր խորքից սանրում, հիմա երբեմն հայելու առաջ էի կանգնում։ Պեպենոտ էի, որն ինձ ուղղակի հունից հանում էր։ Բաբոս ու մորաքույրս իրար մեջ խոսում էին.

– Մեծացավ Էլիկոն…

Մի միջադեպ էլ պատմեմ այդ ժամանակաշրջանիցս։ Մեր շենքը երկհարկանի էր, ու մենք ապրում էինք երկրորդ հարկում։ Անմիջապես մեր առաջին հարկում Հոկտեմբերյանի սպորտկոմիտեն էր։ Մեր բնակարանն ուներ բաց պատշգամբ, որը համարյա թե հասնում էր վոլեյբոլի խաղահրապարակ։ Այդտեղ անցկացվում էին շրջանի մասշտաբով վոլեյբոլի մրցումներ։ Մինչև հիմա ականջներիս մեջ է մրցավարի սուլիչի ձայնը, խաղացողների գոռոցը, հանդիսատեսի աղմուկը։ Նախօրոք սպորտկոմիտեի պատերին փակցվում էին կայանալիք մրցումների մասին տեղեկություններ։ Այդ օրերն ինձ համար իսկական տոն էին։ Ես ինձ կարգի էի բերում, որի մեջ մտնում էր խոնավ ձեռքերով մազերս ուղղելը կամ էլ սանրվելը, եթե լուրջ խաղ էր։ Պատշգամբում հարմար տեղավորում էի աթոռս։ Այնպիսի տպավորություն էր, կարծես ես պատվավոր հյուրերի համար նախատեսված օթյակում էի։ Հանդիսատեսներով լիքն էր ստադիոնը։ Պետք է ասեմ, որ խաղն ինձ հետաքրքրում էր ավելի շատ ուրիշ պատճառով։ Խաղի ընթացքում հաճախակի գնդակն ընկնում էր մեր պատշգամբ։ Բոլորը շրջվում էին դեպի իմ կողմը։ Խաղացողներից ձայն էին տալիս.

– Աչիկո՛ ջան, մի հատ գնդակը գցի՛ր։

Ու ես դեմքի դժկամ արտահայտությամբ, իբր թե խանգարում են ինձ վայելել հանգիստս, վեր էի կենում աթոռիցս, դանդաղ վերցնում էի գնդակն ու գցում խաղադաշտ։ Նորից նստում էի աթոռին ու անհամբեր սպասում, թե երբ նորից բախտը կժպտա ինձ, ու գնդակը կհայտնվի մեր պատշգամբում։

Համառոտ պատմեցի իմ մանկությունից պահեր, որոնք հիշելիս լայն ժպտում եմ, երբեմն բարձրաձայն ծիծաղում, բայց խոնավ է այդ ժպիտը, արցունքոտ։ Բաբոյիս ձայնն է ականջներիս մեջ.

– Էլիկո՜, տո՛ւն արի, ա՛յ կապդ կտրած։

Անոն է աչքիս առաջ՝ իր գեղեցիկ, նրբագեղ արտաքինով։ Էլի շատ չմոռացվող պահեր են եղել, որոնք չեմ պատմում՝ իմը լինելու պատճառով։ Ես ոչ մի խոսք չասացի իմ ընկերուհիների մասին՝ վեց քույրեր Ռիտայի, Գրետայի, Կակիի, Աննայի, էն երկուսի անունները չեմ հիշում։ Քնքուշիկի մասին, որը բոլոր Ջանգյուլումների հարսն էր իր գեղեցիկ լինելու պատճառով: Քնքուշիկի մամային՝ Արուս ծյոծյային եմ քնքշանքով հիշում։ Բոլորի մասին ունեմ ջերմ ու նաև թախծոտ հիշողություններ։ Նրանք իմ մանկության անբաժանելի մասն են կազմում, այն մանկության, որտեղ ես հիրավի երջանիկ եմ եղել, որտեղ այդ երջանկության համար բացի խաղերից ոչ մի նախապայման պետք չի եղել։

Երրորդ դասարանից հետո ես նորից տեղափոխվեցի Երևան ու դրանով շռնդալից փակվեց իմ այնքան երջանիկ մանկության դուռը։

Ես միանգամից մեծացա…

Ես մեծացա

Ենթագիտակցաբար չուզելով ստվերել մանկությանս լուսավոր հատվածը՝ չգրեցի քո մասին, մա՛մ։ Ես՝ քո հիշատակի հավերժ խնկարկուն։

Իմ մանկությանն անդրադառնալիս քո մասին մի քանի կցկտուր նախադասություններ եմ գրել միայն, գիտե՞ս ինչու… Այնտեղ միայն ես ու դու ենք, ու ինչ ապրել ենք, միայն մերն է՝ իմն ու քոնը։ Ցավելու աստիճան՝ իմն ու քոնը, ու չգիտեմ՝ քեզ դուր կգար, որ պատմեի այդ մասին, թե քո սովորության համաձայն չէիր ուզի ինչ–որ մեկը նեղվեր, թեկուզև ուրիշի մասին կարդալիս։

…Քո կյանքի այն ժամանակահատվածը, որտեղից սկիզբ են առնում մակությանս հիշողությունները, մռայլ է, արև չկա։ Ինձ հիշում եմ տանը՝ պատուհանագոգին նստած, կամ մի քանի ամսական քույրիկիս՝ Ռիտային խնամելիս, որից ընդամենը վեց տարով էի մեծ։ Հրդեհն եմ հիշում մեր վարձով տան, երբ ես՝ վեց տարեկան երեխաս, փորձեցի կպցնել վառարանը։ Դու աշխատանքի էիր, իսկ վառարանը հանգչել էր նախատեսվածից շուտ։ Հրդեհն անմիջապես հասավ պատերին, իսկ պատերին թուղթ էր փակցված։ Աչքերս մրմռում էին, շնչահեղձ էի լինում, բայց մի կերպ խարխափելով հասա քույրիկիս օրորոցին, գրկեցի բարուրն ու դուրս եկա սենյակից՝ հազիվ գտնելով դռան տեղը։ Հետո մարդիկ եկան, հանգցրին կրակը։ Դու հետո շատ երկար լաց էիր լինում, իսկ ես մտածում էի, որ կզայրանաս վառարանն ինքնագլուխ վառելուս համար։ Մա՛մ, ես հետո հասկացա, որ դրանք անզորության արցունքներ էին։ Դու քեզ մեղավոր էիր զգում, որ իմ նեղլիկ ուսերին մեծ պարտականություն էիր դրել։ Քո լացը իմ մանկության տարիներին երկու անգամ եմ տեսել՝ մեկն այդ հրդեհի օրը, մյուսն էլ, երբ մի անգամ գործից եկար տուն, հոգնած նստեցիր թախտին ու ասացիր.

– Սոված ես, չէ՞, բալե՛ս։

Ես ուրախ–ուրախ, որ դու չտխրես, ասացի.

– Չէ, սոված չեմ, հաց ու սոխ եմ կերել։

Դու լաց եղար, իսկ ես զարմացա. մտածեցի, որ կուրախանաս սոված չլինելուս համար։ Ես չգիտեի, որ մարդիկ սոված լինելիս ուտելիքի ընտրություն էին ունենում։ Այդ դեպքը հիշում եմ միշտ, ու մեծանալուս զուգընթաց նոր բացատրություններ եմ գտնում արտասվելուդ համար. դու նաև լաց էիր լինում քո չստացված կյանքի համար։ Ես երբեք չեմ փորձել հարցնել, թե ուր է հայրս, ենթագիտակցորեն հասկացել եմ, որ քեզ ցավ կպատճառեմ, ու չեմ հարցրել։ Շատ տարիներ հետո, երբ տասնյոթ տարեկան էի, փորձեցի գտնել նրան ու էլի նույն պատճառով քեզնից գաղտնի։ Այդպես էլ մենք չհանդիպեցինք, որովհետև հեռախոսով խոսելիս ինձ առաջարկեց գնալ իր հետ ապրելու, մեծանալու ինձ անծանոթ եղբայրներիս հետ, որովհետև, եթե ես իրեն գտել եմ, ուրեմն ինձ համար քեզ հետ վատ է, ու ինքը «թույլ չի տա, որ իր երեխային վատ լինի»։ Դա ասում էր տասնյոթ տարեկան մի աղջկա, ով ուներ անցած ճանապարհ ու այդ ճանապարհն անցել էր քո՛ ձեռքը բռնած, խարխափելով։ Ես ինձ դավաճան զգացի, մա՛մ։ Ես ամոթից գետինը մտա քո՛ առաջ, չնայած դու չգիտեիր այդ մասին։ Անջատեցի հեռախոսն ու հասկացա, որ ընդմիշտ կորցրի հորս, չգտած կորցրի։ Ո՞նց կարող էր այդպես մտածել։ Ես ուղղակի ուզում էի տեսնել նրա ձեռքերը։ Հա՛, ձեռքե՛րը. ուժե՛ղ, կոշտուկո՛տ ձեռքերը, որոնք ինձ պետք է փարվեին, որոնք պետք է ինձ պաշտպանեին, որոնք պետք է ինձ գրկած ու ուսերին նստեցրած լինեին… Վաթսուն տարեկան եմ, ու այս տողերը գրելիս աչքերս լցվում են։ Մի ամբողջ կյանք ինձ հետ տանում եմ անհայրությունը… Հիշում եմ, որ մեր հարևան Քնքուշիկին նրա պապան՝ Վազգեն ձյաձյան, պինդ գրկում էր ու ասում. «Ուտեմ գլխիդ կաշին»։ Հիմա անհեթեթ է թվում ասածը, բայց ինձ համար երանելի խոսքեր էին, որոնք ես հաստատ գիտեի, որ ինձ երբեք չեն ասելու, ու այդ խոսքերը երբևէ չլսելու չափով ես երջանիկ չէի։ Այդ ոչինչ չասող նախադասությունը, որը համառորեն չի լքում հիշողությունս հիսուն և ավելի տարիներ։

Հետո եղան դպրոցական երկարուձիգ հինգ տարիներ, որոնք անցկացրի գիշերօթիկում։ Ես այնտեղ դադարեցի երեխա լինելուց, այնտեղ հե՛տք անգամ չկար այն չարաճճի, արկածախնդիր Էլիկոյից։ Երկուշաբթի մտնում էի դպրոց, իմ հետևից փակվում էր դարպասը, որը մեկ էլ կբացվեր շաբաթ օրը։ Ականջիս է երկաթե դռան շրխկոցը։ Ներսում ես սիրված էի, ինձ էին հանձնարարվում բոլոր միջոցառումների կազմակերպման աշխատանքները, ե՛ս էի զբաղեցնում երեխաներին, երբ ուսուցիչները բացակա էին։ Նրանց պատմում էի իմ կարդացած գրքերը։ Երբեք ինձ հետ բարձր ձայնով ոչ մի ուսուցիչ չի խոսել, բայց դա գիշերօթիկ էր, մա՛մ, ու երբ ես ավարտեցի դպրոցը, վախենում էի կյանք մտնելուց։ Ես չգիտեի, թե ինչպես են ապրում դրսի մարդիկ։ Ինձ համար միշտ առավել էին նրանք, նրանք՝ դրսի մարդիկ։ Չեմ մեղադրում, չնեղանա՛ս, մա՛մ, ինքս ինձ հետ եմ խոսում։

Մա՛մ ջան, մեկ–երկու նախադասությամբ փակում եմ մանկությանս էջը՝ կապված քեզ հետ։ Քո մայրը՝ իմ բաբոն, որին ես սիրել եմ զուլալ, չգիտակցված և անմնացորդ սիրով, իմ գիտակցության հասունացման հետ կորցրեց իր նկատմամբ հարգանքից ինչ–որ շատ կարևոր չափ, որովհետև երբ իր երեխան վատ էր, ինքն այդ ժամանակ ապրում էր լիության մեջ։ Ես չեմ կարող հասկանալ այն մարդուն, որն ասում է, թե թոռը երեխայից քաղցր է։ Չկա՛ ու չի՛ կարող լինել այդպիսի բան։ Եթե այդպես են մտածում, ուրեմն զավակի համար վատ ծնող են եղել, ուրեմն չեն տվել սեր ու հիմա փորձում են բաց թողածը լրացնել թոռան միջոցով։ Ես շատ թոռներ ունեմ ու, Աստծո կամոք, էլի՛ կունենամ։ Աստված է վկա, թե որքան եմ սիրում նրանց ու ինչ աստիճանի մտերիմ ենք, բայց երբե՛ք չեն կարող իմ մեջ զբաղեցնել իրենց ծնողի տեղը։ Իմ երեխաներն անփոխարինելի են ինձ համար։ Ինչ էլ պատահի, ինքան էլ սխալ լինեն նրանք, ես նրանց կողքին եմ լինելու ու անելու եմ ամենահնարավորն ու անհնարինը, որ իրենց լավ զգան… Սա՝ հենց այնպես. ուղղակի չսպիացող վերքս փորփրեցի։

Երբ դու կնքեցիր քո մահկանացուն, մա՛մ, մեր ընտանիքին շատ մոտ կանգնած մի մարդ ասաց, որ քո ֆենոմենը դեռ երկար պետք է ուսումնասիրվի։ Ասաց, որ ինչպե՞ս է հնարավոր, որ մարդը, անցնելով այդքան դժվար ճանապարհ, կարող է այդ կարգի բարի լինել, որ կարող է ամբողջ գարուն և ամառ դաշտերից հավաքել դեղաբույսեր, պատրաստել դեղեր ու հենց այնպես բաժանել բոլոր նրանց, ովքեր ունեին դրա կարիքը։ Իր հողաթափերը թևի տակ դրած գնալ ծանր, անկողնային հիվանդի տուն ու ասել, որ եկել է խնամելու, բուժելու իր պատրաստած դեղերով։ Միշտ չէ, իհարկե, որ բուժվում էին, բայց որ լավանում էր կյանքի որակը, բայց որ միայն քե՛զ էին ուզում տեսնել իրենց կողքին, դա այն մեծ գնահատականն էր, որ կարող էր տալ հեռացող մարդը։ Քո սառցարանում միշտ շշերով ջուր կար դրած. դրանք դու տանում էիր ներքևում աշխատող բանվորներին. «Բալե՛ս, առավոտից էս ճըռ շոգին աշխատում են, մեղք են»։ Քեզ ամենից շատ կբնորոշի այս փոքրիկ դիպվածը։ Հոգեհանգստիդ արարողությունից առաջ մի կին եկավ մեր տուն։ Ես ու Ռիտան նայեցինք իրար. չէինք ճանաչում։ Զգալով իմ հարցական հայացքը, այդ կինը մոտեցավ, նստեց կողքիս ու աչքերը սրբելով՝ ասաց. «Ես շուկայի հավաքարարն եմ (մայրս ապրում էր շուկայի հարևանությամբ)։ Լենան ինձ շատ լավություն է արել, տղայիս բուժել է իր դեղերով։ Ես գիտեմ, որ ոչնչով չեմ կարող ձեզ մխիթարել. կարելի՞ է ես մուտքն ու մուտքի դիմացն ավլեմ՝ որպես հարգանքի տուրք իմ Լենային»… Էլ ի՞նչ ասեմ, մա՛մ, ամեն ինչ այդ կինն ասաց։ Մա՛մ, դու տեղով նվիրում էիր, դու անմնացորդ այրվող մոմ էիր։ Բոլորի համար սրտացավ էիր, շենքի բոլոր հարցերը դու էիր լուծում, նույնիսկ Նիկոլին գրած նամակիդ սևագրությունն ենք գտել տանը, երբ «Հայկական ժամանակի» խմբագիրն էր։ Նամակն էլ սկսվում էր հետևյալ խոսքերով. «Իմ սիրելի տղա Նիկո՛լ ջան, ես քեզ շատ եմ սիրում, բայց…» ու անցնում էիր բուն խնդրին։ Դու այդպես շռայլորեն սեր էիր բաժանում։ Շնորհակալ եմ, որ ինձ բաժին հասած սերն էլ ե՛ս եմ կարողանում շռայլել, որ վերջ չունի։ Քո մասին խոսելիս իմ երեխաներն արտասվում են։ Քո մասին ես չեմ կարողանում գրել, քո մասին ես միայն բազմախոս լռում եմ։ Շնորհակալ եմ Բարձրյալին, որ ինձ հատկացված փորձությունները քեզ հետ եմ անցել, որ ոչինչ չի կարողացել իմ մեջ սպանել մարդուն, ու որ ապրելու այլ ձև չգիտեմ։ Շնորհակալություն բարության դասերի համար, որոնք տվել ես հենց այնպես՝ ուղղակի ապրելով։ Քեզ նմանները չեն մահանում, մա՛մ, հեռանում են դեպի երկինք, ու իրենց չափով բարիանում է տիեզերքը։ Քեզ նմանները վերածվում են հազարավոր ասուպների, որ իրենց զավակները չկատարված երազանքներ չունենան։

Ես ձեզնից մեկն եմ։ Մաս առաջին

Երկաթյա դուռը մեր առջև բացեցին, ու մենք՝ ես ու մայրս, մտանք դպրոցի բակ։ Մայրս ցավեցնելու աստիճան ամուր բռնել էր ձեռքս։ Սեպտեմբեր ամիսն էր, բայց ոչ ամսի մեկը, որովհետև դասերը սկսվել էին։ Բակը գեղեցիկ էր, երկու ավազաններ կային աջ և ձախ կողմերում։ Ուռենիներ կային ավազանի կողքերին։ Ծաղկաշատ էր բակը։ Հետո ես պետք է շարադրություն գրեի այդ բակի մասին, որը քաղաքային մրցույթում առաջին տեղն էր գրավելու։ Հիմա միայն մի նախադասություն եմ հիշում այդ շարադրությունից. «Ավազանի վրա իրենց վարսերն են կախել լացող ուռենիները, ու կարծես թե նրանց արցունքներից էր գոյացել ջուրը»։ Դե տասը տարեկան երեխայի համար վատ չէր գրված։

Մորս հետ գնացինք տնօրենի աշխատասենյակ։ Նա ինչ–որ թուղթ տվեց, ու մենք այդ թղթով գնացինք ուրիշ մասնաշենք. դասարանը երկրորդ հարկում էր։ Դաս էր ընթանում։ Մայրս դուռը թակեց, ու միասին մտանք ներս։ Բուսաբանության ժամն էր։ Ինձ առաջ բերելով՝ դողացող ձայնով մայրս դիմեց ուսուցչուհուն. «Ինքը նոր աշակերտուհի է, այս դասարանում է սովորելու։ Ուզում եմ Ձեզ տեղեկացնել, որ աղջիկս սովորական երեխա չէ, խելացի և լավ սովորող է, իրեն հանկարծ կոպիտ չվերաբերվեք։ Ու եթե ես հանկարծ իմացա, որ աղջկաս նեղացրել եք, ինձ հետ գործ կունենաք»։ Հետո շրջվեց դեպի դասարանն ու երեխաներին էլ նույն տոնով զգուշացրեց, որ ինձ հանկարծ չնեղացնեն։ Հուսահատություն կար ձայնում (մա՛մ, հավերժ ծնկաչոք եմ քո առջև)։ Ուսուցչուհին խիստ ձայնով ասաց, որ այստեղ ոչ մի երեխայի էլ չեն նեղացնում, ու թե ինչքանով եմ ես լավ սովորող, իրե՛նք դրանում պետք է համոզվեն, իրենց ներկայացնել պետք չէ։ Ուրիշ մանրամասներ չեմ հիշում այդ օրվանից, միայն դաջված է հիշողությանս մեջ մորս մեղավոր հայացքը, երբ ինձ էր նայում։ Դասարանից դուրս գալուց առաջ կռացավ ու կամացուկ ասաց ականջիս. «Լավ կլինի, բալե՛ս, սա ժամանակավոր է»։ Հետո շատ էի հիշելու այդ խոսքերն ու մտածելու, թե երբ է լրանալու այդ ժամանակը… Լրացավ միայն հինգ տարի հետո։ Դա գիշերօթիկ դպրոց էր, ու ես տասը տարեկան էի։

Մամայիս հետևից փակվեց նաև իմ երբեմնի ուրախ, անհոգ, ծիծաղով լի մանկության դուռը։ Այդ երկարուձիգ հինգ տարիներն ինձ համար ինքնակերտման, ինքնաճանաչման տարիներ էին, որոնք իրենց հետքը թողեցին իմ ապրած կյանքի վրա։ Չէ՛, ես չեմ դժգոհում։ Ասում են՝ կյանքը սև և սպիտակ գծերից է կազմված, որոնք հաջորդում են իրար։ Այդ հինգ տարիներն ինձ սովորեցրին ուրախանալ սպիտակի համար, անտեսել այդքան համառ սևը, որը չէր ուզում զիջել իր հերթը։ Երկար մտածեցի՝ գրե՞լ, թե՞ չէ այդ տարիների մասին։ Հասկացա, որ այդ ժամանակահատվածը կամուրջ է մանկությանս ու պատանեկությանս միջև։ Արդար չէր լինի չանդրադառնալը։

Գիշերօթիկը մանկատուն չէ, չշփոթե՛ք։ Սա՝ հենց այնպես։

Ամեն շաբաթ օր լայն բացվում էին դարպասներն, ու կարճ ժամանակ հետո դատարկվում էր դպրոցը։ Գնում էինք տուն, երկուշաբթի՝ վերադառնում։ Մայրս ինձ երբեմն քսան կոպեկ էր տալիս, որը բռիս մեջ ամուր պահում էի՝ ինձ աներևակայելի հարուստ զգալով։ Ինչպե՞ս էինք ծախսում այդ կոպեկները։ Դե մեզ չէր կարելի դուրս գալ դպրոցի սահմաններից։ Դրսում՝ մի քանի տուն այն կողմ, մի կին արևածաղկի սերմ էր վաճառում։ Մենք՝ ներսիններս, դարպասի ճաղերից դուրս որևէ երեխայի տալիս էինք հինգ կամ տասը կոպեկ ու խնդրում, որ գնա ու մեզ համար գնի արևածաղկի սերմ՝ պայմանով, որ կեսը կտանք իրեն։ Լավագույն դեպքում բերում էին, ու կեսը տալիս էինք նրանց, վատագույն դեպքում անհետանում էին մեր մետաղադրամներով։

Ամեն երկուշաբթի դպրոցի դռան առջև կանգնած, ձեռքերը հետևում դրած, մի ձեռքում՝ ցուցափայտ, երեխաներին դիմավորում էր Հակոբյան Ֆրիդան։ Նա ընտանիք չուներ, գիշերում էր դպրոցում։ Թե ինչպես էր կոչվում նրա զբաղեցրած պաշտոնը, չեմ կարող ասել, բայց եթե երկրագնդին հնարավորություն տրվեր ներկայացնելու մարդկային տականքի մեկ նմուշ, դա հենց կլիներ նա։ Ու ես չեմ խորշում նրա անունը բարձրաձայնելուց, հարյուրավոր երեխաներ ատում էին այդ տղամարդաբարո կնոջը, հարյուրավոր երեխաների մանկություն խեղվել է նրա պատճառով, ու նաև ինչ–որ տեղ ստվերվել այն լուսավոր ու լավ մարդկանց կերպարները, որոնք աշխատել են այդ դպրոցում։ Ու թող իմ այս խոսքերը յուրօրինակ վրեժի դրսևորում լինեն բոլոր այդ երեխաների կողմից… Հագին սպիտակ խալաթ էր։ Մազերը կիսասպիտակած, կարճ կտրվացքով, աչքի ընկնող բեղերով կին էր (կի՞ն)։ Ոտքերը լայն դրած՝ հերթով զննում էր դարպասից ներս մտնող յուրաքանչյուր երեխայի ու իր կոպիտ ձայնով անպայման մի ցավեցնող խոսք էր ասում, ասում էր այնպես, որ ձայնը լսելի լիներ բոլորին։ «Դու գիշերանոց բերե՞լ ես, թե՞ էլի տրուսիկ–մայկայով ես քնելու, աղջի՛»։ Էդ «աղջի»–ն էլ՝ մի խեղճ ու կրակ երեխա, սկսում էր կմկմալով արդարանալ, որ մյուս անգամ մաման խոստացել է գնել, հիմա փող չունեն։ Հակոբյանը զզվանք արտահայտող հայացքով ու հետևյալ խոսքերով ուղեկցում էր երեխային՝ «մորդ ասա՛՝ թազա երգ սովորի, մեռանք նույն բանը լսելով», ու հետևից ոտքից գլուխ չափելով՝ անցնում էր նոր զոհ փնտրելուն։ Որքան խեղճ էր երեխան, այնքան կծու ու ցավեցնող էին նկատողությունները։ «Էդ խի՞ ես ճմռթված սառոչկա հագել, արաաա՜, դու մեր չունե՞ս, մեռել ա՞ մերդ»։ Երեխեքը տերևի պես դողում էին, ու միայն մի բան էր մտքներին. միայն թե ցուցափայտը գործի չդնի։ Գիշերանոցի համար ինձ էլ էր ասել մի քանի անգամ, բայց ես հաճախ մամայիս չէի ասում այդ մասին, որովհետև գիտեի, որ նեղվելու է, որ չի կարողանում գնել։ Գերադասում էի մեկ անգամ էլ բախվել դրա արհամարհանքին, քան թե մի ամբողջ շաբաթ հիշել մամայիս նեղվածությունը։ Ու երբ վերջապես ունեցա էդ չարաբաստիկ պիժաման, այդ օրը մեկ ժամ շուտ գնացի ննջարան, հագա ու երջանիկ սկսեցի քայլել դեռևս դատարկ սենյակում։

Մի քիչ մեծանալուց հետո ես դադարեցի Հակոբյանին բարևելուց։ Մի քանի անգամ փորձեց վիրավորել չբարևելուս համար, բայց ես այնքան սիրված էի դպրոցում, որ նրա խոսքը ինձ վրա չազդեց, դեռ մի բան էլ ուրախացա, որ զգացել է ատելությանս չափը։

Մի քանի տարի առաջ մեկի հետ զրույցի ընթացքում իմացա մանրամասներ Հակոբյանի կյանքից։ Ծանր վախճան է ունեցել։ Շաքարից կուրացել է ու դպրոցում է ապրել, պառկած է եղել մի փոքրիկ սենյակում։ Երեխաներն են խնամել… Ես լռում եմ… Երբևէ լռությունս այսքան խոսուն չի եղել։

Ես ձեզնից մեկն եմ։ Մաս երկրորդ

Ինչպե՞ս էր սկսվում մեր օրը գիշերօթիկում։ Առավոտյան յոթին քնից արթնանում էինք Հակոբյանի բղավոցից, որն ավետում էր մեր մարզանքի սկիզբը։ Քնաթաթախ վազում էինք ներքև, երկար ու լայն միջանցքում մեր դեմ դիմաց կանգնում էր ու սկսում՝ մե՛կ–երկո՛ւ, մե՛կ–երկո՛ւ, մե՛կ–երկո՛ւ–երեք–չո՜րս.... Պարբերաբար խոսքը համեմում էր ինչ–որ մեկին ուղղված իր «սրամտությամբ»։

Հետո՝ լվացվել–հագնվելուց հետո, գնում էինք ճաշարան։ Քանի՜ երկարուձիգ տասնամյակներ են անցել իմ դպրոցական կյանքից, ու մի քանի կերակուր կա, որ ամբողջ կյանքում այլևս չեմ համտեսել, եթե անգամ բարձրակարգ ռեստորանում ու ընտիր պատրաստված մատուցվեր։ Համն ու հոտն իրենց մեջ հիշողություն են պարունակում…

Ճաշարանից հետո իջնում էինք ներքև ու մասնաշենքի առաջ սպասում դռները բացվելուն, որ գնանք դեպի դասասենյակները։ Դասից մի քանի րոպե առաջ էին բացում, ու եթե ցուրտ էր, մենք սրթսրթալով իրար սեղմված էինք կանգնում՝ իրիկնամուտին դեռ հավաբուն չմտած ճուտիկների նման։ Բացվում էր դուռը, ու ես մտնում էի մի ուրիշ աշխարհ, որտեղ անհագորեն կուլ էի տալիս այն ամենն, ինչ մատուցվում էր։ Դասերից հետո իջնում էի գրադարան ու կարդում այն ամենը, ինչը վերաբերում էր անցնելիք դասին։ Ուսուցիչները գիտեին իմ այդ սովորության մասին ու հաճախ էին ինձ խնդրում վարել դասը։ Դասերից հետո ազատ ժամ էր, զբաղվում էինք խաղերով։ Դատարկ ավազանների մեջ գնդակ էինք խաղում։ Մինչև հիմա էլ «21» խաղի ժամանակ հարյուր և ավելի անգամ խաղում եմ։ Դա մի ոտքի վրա խաղացրած գնդակով խաղն է։ Թոռնիկս մի օր պարան էր խաղում, վերցրի ձեռքից ու սկսեցի «Վարպետաց դաս» տալ՝ պարանը պտտելով ու բաց անելով։ Զարմացել էր, հարցրեց, թե որտեղ եմ սովորել։ Ես լռեցի, որովհետև նրա պատկերացումներում չկա «գիշերօթիկ» հասկացությունը և փառք Աստծո, որ չկա։ Խաղում էինք նաև «քարկտիկ»։ Հինգ փոքրիկ քարերով խաղ էր։ Նստում էինք հատակին, ու գնո՜ւմ էր մրցարշավը։ Հենց երեկ մի մրգի միջից կլոր կորիզները հանեցի ու Սուսաննայիս ցույց տվեցի, թե ինչպես են խաղում։ Նայե՜ց, նայե՜ց, հորանջեց ու «մտավ» հեռախոսի մեջ։ Այս ժամանակների համար խորթ խաղ է…

Ամեն հինգշաբթի և ուրբաթ օրերին ֆիլմ էին ցուցադրում։ Հինգշաբթի օրը մինչև չորրորդ դասարանցիների համար էր, ուրբաթ՝ չորրորդից մինչև ութերորդը ներառյալ։ Ո՜նց էինք սպասում այդ օրվան… Փորձում էինք մինչև սկսվելը ճշտել, թե ինչ ֆիլմ է։ Առանձնապես հարուստ չէր ցանկը. «Գնդակը վախենում է քաջից», «Ծուռ հայելիների թագավորությունում»։ Հետո հեղափոխության մասին ինչ–որ ֆիլմ էր… Հիմա էլ են այդ ֆիլմերը երբեմն ցուցադրվում հեռուստատեսությամբ։ Անմիջապես հարմար տեղավորվում եմ էկրանի առաջ։ Այնտեղ ծիծաղում են, ես այստեղ՝ արտասվում… Այն օրերի աղջնակին այսօրվա դիտորդից հիսուն տարի է բաժանում…

Հիմա փակում եմ տխուր էջը գիշերօթիկի ու անդրադառնում այն լուսավորին, որը հաստատ չկար սովորական դպրոցներում։ Տարբեր ընտանիքների երեխաներ էինք հավաքված մի հարկի տակ։ Կային ապահովված ընտանիքի երեխաներ, չնայած հիմա մտածում եմ, որ դա կարծեցյալ է եղել, թե չէ ինչո՞ւ պիտի հաճախեին գիշերօթիկ։ Կային նաև ծայրահեղ վատ ապրողներ, բայց երբ երկուշաբթի մտնում էինք դպրոց, բոլորս դառնում էինք հավասար, դառնում էինք մի մեծ ու լավ ընտանիքի անդամներ։ Անթաքույց ու մեծ սիրով հիշում եմ բոլոր ուսուցիչներիս՝ սկսած տնօրեն Սարգսյանից. պատմության ուսուցչուհի՝ Բադալյան, բուսաբանություն՝ Սահակայան Օֆելյա, «Կենդանի ամսագիր» խմբակի ղեկավար՝ Վաչե Գասպարյան, գրականություն՝ Սարոյան, աշխարհագրություն՝ Եղիշ Ավետիսյան, բուժանձնակազմ՝ Միրաքյան, Իրա, ազգանունը չեմ հիշում։ Հնարավոր է՝ չհիշեմ հիմա որոշ անձանց, թող ներեն ինձ, հիշողությունս տեղի է տալիս երբեմն։ Կային միջակ մանկավարժներ նաև, բայց երբեք որևէ մեկին նեղացրած չկան։ Գոնե ես չեմ հիշում նման բան։ Եվ առանձին պետք է նշեմ իմ սիրելի, իմ բացառիկ ուսուցչին ու դաստիարակին՝ Ռազմիկ Հովսեփյանին։ Դպրոցից դուրս եմ եկել տասնհինգ տարեկանում ու քառասունհինգ տարի շարունակ Հովսեփյանին հիշելիս երախտագիտության զգացողություն եմ ապրում։ Նա մանկավարժ էր մեծատառով։ Հուսամ, որ հիմա ողջ և առողջ է։ Եթե ծանոթ եք նրան, փոխանցե՛ք, որ խոնարհվում եմ նրա առջև։ Եթե նրա նմանները չլինեին դպրոցում, ապա այնտեղից խեղված հոգեբանությամբ մարդիկ դուրս կգային՝ շնորհիվ նախորդ պատմությանս հերոսի։

Դպրոցի հետնամասում այգիներ էին, կանաչ էր անասելի։ Դասերից հետո երկար զբոսնում էինք երեխաներով։ Մի աղջիկ ունեինք՝ Գայանեն, «հասկանում» էր, թե որ խոտն է ուտելի ու բուժարար։ Մենք էլ նրա հեղինակավոր խոսքին ունկնդիր՝ առանց լվանալու արագ–արագ ծամում էինք։ Ոչինչ, որ հետո փորացավ էինք ունենում, դա «բուժվելու» նշան էր։ Խատուտիկ էինք քաղում ու մտքում որևէ մեկին մտապահելով՝ փչում էինք, որ խատուտիկի մասնիկը թռչի, օդով հասնի հասցեատիրոջն ու հաղորդի մեր մտքինը։ Բոլորիս մտքում հիմնականում մի բան էր՝ մաման շուտ գա։ Ես հիմա էլ անտարբեր չեմ խատուտիկի հանդեպ, հիմա էլ հասցեատերը նույնն է. ուղղակի հիմա ցանկությունս կատարելու համար խատուտիկիս մասնիկը երկինք է բարձրանում՝ մամայիս մոտ…

Մի քանի մեծ ընկուզենիներ ունեինք։ Արգելում էին մոտենալ այդ ծառերին, որովհետև մինչև բերքի հասունանալը տղաները ճյուղերը կոտրելով հավաքում էին։ Երբե՛ք, երբե՛ք չեմ մոռանա տղաների արևահարված դեմքերը, թարմ ընկույզից սևացած ափերը ու համադասարանցուս ինձ մեկնած կանաչ կեղևից կիսամաքրած ընկույզները։ Ամեն աշնան, երբ թարմ ընկույզ եմ ուտում, ես փնտրում եմ մանկությանս համը… Չեմ նշում համադասարանցիներիս ոչ մեկի անունը, որովհետև շատերին գիտեմ, որոնք իրենց կյանքի այդ շրջանի մասին չեն պատմել անգամ իրենց ընանիքի անդամներին։ Պատճառը երևի թե հարգելի է։

Երբ ես սկսում էի ընթերցել հերթական գիրքը, համադասարանցիներս ինձնից անհամբեր էին սպասում ավարտին, որովհետև նրանց պատմելու էի բովանդակությունը։ Դասապատրաստումն արագ–արագ վերջացնում էին ու համակ ուշադրություն դարձած՝ ունկնդրում ինձ։ Եթե կիսատ կարդացածս էի պատմում, ինձ խնդրում էին դասասենյակից դուրս չգալ, կարդալ շարունակությունը, մինչև իրենք կվերադառնան խաղալուց։ Երկար կարող եմ գրել այդ տարիների մասին, հիշարժան դեպքեր շատ կան, բայց թախիծ կլինի տողատակում, իսկ ես չեմ ուզում տխրեցնել, մանավանդ որ գիրքը հիմնականում ուրախ պատմություններ է իր մեջ պարունակում։ Միայն կասեմ, որ ես Մեծ դպրոց եմ անցել բոլոր առումներով՝ բարու ու չարի մշտական ներկայությամբ։ Շնորհակալ եմ դրա համար Բարձրյալին։ Ու ե՛ս գիտեմ, որ այսօրվա իմ ամուր ու լավ ընտանիքի շաղախը այդ տարիներից է վերցված։ Համոզմունքը, որ ընտանիքի ու երեխայի շահերին ստորադասվում է ցանկացած անձնական խնդիր, գալիս է այդ տարիներից։ Երեխաներիս հաղորդած իմ անսահման ու անմնացորդ սերը չի թողնի, որ երբևէ իրենք մրսեն, որքան էլ ցուրտ լինի իրենց կյանքում։

Ամփոփեմ պատմությունս։ Դպրոցն ավարտելուց հետո ինձ ինչ–որ փաստաթուղթ էր պետք, ու ես գնացի վերցնելու։ Մտա դպրոց, անսովոր լռություն էր միջանցքներում։ Իմացա, որ մայրերի օրվա կապակցությամբ միջոցառում է դահլիճում։ Զգույշ բացեցի դահլիճի դուռը։ Բեմահարթակին նստած էին ղեկավարության անդամներն ու հյուրերը, իսկ դահլիճը ամբողջությամբ լիքն էր աշակերտներով։ Ֆրիդա Հակոբյանը նկատեց ինձ։ Բարձրացավ տեղից, առաջացավ ու ասաց հետևյալը. «Մեզ հյուր է եկել մեր դպրոցի հպարտություն Էլյան՝ լավագույն աշակաերտներից մեկը։ Բոլորդ հոտնկայս ողջունե՛ք նրան»: Ես շփոթվել էի, չէի սպասում նրանից նման վերաբերմունք. թե ինչու հանկարծ այդպես բարիացավ, մինչև այսօր էլ չեմ գտնում դրա պատասխանը, չնայած որ ենթադրում եմ։ Հետո ինձ հրավիրեց բեմ ու խնդրեց հավաքույթի թեմայի շուրջ արտասանել։ Ես հանեցի վերարկուս, բարձրացա ու արտասանեցի Շիրազի «Գտա» բանաստեղծությունը։ Ծափահարությունների ներքո իջա բեմահարթակից ու, քանի որ շատ հուզված էի, դուրս եկա դահլիճից։

Երբ դուրս էի գալիս դպրոցից, շրջվեցի ու մեկ անգամ էլ նայեցի հետ։ Գիտեի, որ այլևս չեմ վերադառնա այդտեղ։ Երկաթյա դարպասը ծանոթ ճռռոցով փակվեց հետևիցս, ուղղակի այս անգամ ես դարպասի հակառակ կողմում էի։