Текст книги "Малады дубок"

Автор книги: Якуб Колас

сообщить о нарушении

Текущая страница: 1 (всего у книги 2 страниц)

I

– Ну і людзі! – гаварыў сам сабе Максім Заруба. – Ну ўкраў, ну ссек, хай цябе ліха сячэ; ды не рабі ж ты на здзек чалавеку, не рабі так, каб кожнаму кідалася ў вочы тваё злачынства, гіцлю!

Максім старанна аглядаў сляды нядаўняй пакражы ў яго абходзе. Высокі, упалавіну чалавека, дубовы пень ясна вылучаўся сярод дзеравяк і свяціў сваім светла-жоўтым верхам і свежымі трэскамі вакол, а шырокая, разложная верхавіна і адсечаныя сукі пазіралі так нявесела, так сумна, бы тыя пакінутыя бацькам дзеці. Зірнуўшы ўгару, Максім угледзеў маладую бярэзіну з абламанымі галінкамі. Гэта дуб, звалены бязлітасным тапаром, падаючы, чапіў яе сваімі моцнымі сукамі.

У лесе было ціха і маркотна, толькі ўгары стаяў глухі шум старых хвой і ялін. Высокія асіны і бярозы далучалі зрэдку і свой голас да гэтага шуму, калі часам дужэй патыхаў сыры, халодны вецер і варушыў іх голае вецце. На гэтым месцы, дзе рос дуб, мала пазначылася прастору, і маладыя высокія елкі ўжо разгарнулі свае кашлатыя зялёныя лапы і занялі месца дуба. Так і за сталом жыцця, дзе сядзіць цесная людская сям'я, не пустуе месца выхвачанага смерцю сем'яніна.

Максім трывожна азірнуўся вакол, зняў з плеч сваю старасвецкую стрэльбу і паставіў каля хвоі; дастаў з-за пояса сякеру і пачаў замятаць сляды неўпільнованага злодзея. Ён абцерабіў верхавіну, пасцягаў сукі ў гушчар, ссек пень каля самай зямлі, завалок яго далей ад дарогі, пад выварат, а тое месца, дзе быў пень, закрыў зялёным мохам. Максім сам у гэты момант быў крыху злодзеем. Але яму больш нічога не заставалася рабіць, як прыкрыць след гэтай пакражы, каб самому не нагарэла ад ляснічага.

Скончыўшы работу, Максім адышоўся крыху і азірнуў сваю працу, ці няма яшчэ якога знаку, па якім можна было б заўважыць, што тут украдзен дуб. Усё было прыбрана гладка, але Максіму здавалася, што варта толькі зірнуць аб'ездчыку, каб прымеціць, што не хапае аднаго дуба. А можа аб'ездчык раней за яго агледзеў і ўжо вядома ў лясніцтве аб гэтай пакражы.

«І выбера ж часіну, паганец! – зноў разважаў з сабой Максім. – Ну, каб папаў! Гужы, лейцы – усё пасек бы».

Максім ніяк не мог супакоіцца. Ён выйшаў на дарогу, куды вёў след ад калёс. Але далей цяжка было разабраць, куды ён пайшоў: ці мала едуць па дарозе ва ўсе канцы? Максім пастаяў, патупаў, як бы разбіраючы важную справу. На душы ў яго было цэлае пекла. Злосць на таго, хто ссек дуб, хто, як сумыслу, як на здзек яму, зрабіў гэтую пакражу, ніколечкі не клапоцячыся схаваць канцы; далей – страх перад ляснічым, страх за страту кавалка хлеба: даўно ўжо капаецца пад яго аб'ездчык, не раз пагражаў Максіму і ляснічы прагнаць яго са службы.

Усе гэтыя думкі і пачуцці і рабілі тое пекла, што было на душы Максіма.

– І хто ж бы мог зрабіць гэта?

Максім пералічыў колькі гаспадароў з вёскі, што былі ў яго на вялікім падазрэнні. Але, не злавіўшы, не кажы, што злодзей.

Максім ізноў прыйшоў на тое месца, дзе рос яшчэ ўчора прапаўшы дубок. Як дарагі нябожчык, стаяў ён у вачах беднага лесніка. Прыкрыўшы камель яшчэ яловымі лапкамі, Максім памалу пасунуў лесам.

Увесь гэты дзень, цэлы вечар і ноч не меў Максім супакою. Нават есці не хацелася яму. Нейкі страх і трывога душылі яго. Кінуцца за весніцы на дарогу сабакі, забрэшуць на каго ці так што здасца іх сабачаму розуму, – Максім чуў, як усярэдзіне ў яго нешта траслося, і яму здавалася, што гэта пэўна ідзе Марцін з каморы ад ляснічага з наказам з'явіцца ў кватэру*. Але сабакі, пабрахаўшы, змаўкалі, і патрывожаная ноч яшчэ цяжэй насядала на халодную сырую зямлю, і яшчэ маркотней шумеў над рэчкай аголены лес.

* З'явіцца ў кватэру – у гэтым выпадку ў канцылярыю лясніцтва.

Старая вярба, стоячы над самай хатай, шумела і хвастала галтнамі па страсе і, як назло Максіму, гаманіла пра пакражу.

Стукне вецер у аканіцу, Максім уздрыгваў: яму думалася, што гэта ляснік ці аб'ездчык.

II

Андрэй Плех даўно ўжо меў сабе на прымеце дубок у лесе. Яшчэ летам, ходзячы з каробкаю па грыбах, насунуўся ён на гэты дуб. Як чалавек, якога агарнулі благія мыслі, Андрэй наўперад азірнуўся і пачаў аглядаць важнецкае дрэва. Высокае, роўнае, выноснае, як точанае, яно, здавалася, сумысля тут вырасла на спакусу чалавеку. «А, пся кроў яго, што за дуб! – думаў Андрэй. – От былі б восі! А якія хвацкія выйшлі б паліцы на сохі» (Андрэй быў майстар па часці сох). Ды не так-то лёгка ўхопіш яго тут: ссячы, пападзіся, – такі табе штраф закоціць земскі, што і кароўкаю не адапхнешся. І Андрэй, яшчэ раз акінуўшы вокам дубок, уздыхнуў і паплёўся дамоў. На ўсякі выпадак ён прымеціў гэтае месца. Скора пачалося жніво, і Андрэй забыўся аб дубку, але, як на грэх, у яго колах разышліся спіцы. Трэба было думаць, як справіць новыя колы. На калодкі і абады Андрэй меў пра запас бярэзіну, добрую баравую, чачоткавую бярэзіну з казённага лесу. Гэта Мікола Сіняўскі ўдружыў яму. А дзе б узяць дубінкі на спіцы? І адразу ў яго вачах устаў малады дубок, што бачыў у лесе, збіраючы грыбы.

Амаль не кожны дзень думкі Андрэя вярцеліся каля гэтага дубка. Кепска толькі, каб яго качкі, калі пападзешся з ім. Праўда, у лесе красці не грэх. Гэта не тое, што залезці да чалавека ў хату. І хто ў лесе не злодзей, той дома не гаспадар. А князя чорт не возьме, калі ён, Андрэй, ссячэ адзін дубок. Так разважаў вечарамі Андрэй, пыхкаючы люлькай.

Раз падвечар – гэта было ў нядзелю – Андрэй ішоў з места. І так неяк зрабілася, што ногі Андрэевы самі пайшлі па той дарозе, каля якой стаяў гэты шальмоўскі дубок. Андрэй не мог стрымацца, каб не даведацца свайго даўнейшага знаёмага. Лес быў ужо зусім без лісця, і малады дубок выглядаў цяпер яшчэ раўнейшым, яшчэ прыгажэйшым.

– Ах, злодзей! – гаварыў, цешачыся, Андрэй і аглядаў дубок.

Ідучы дамоў, Андрэй вылічыў, калі схадней яго ссячы. Квадра месяца пры гэтым стаяла ў Андрэя на першым плане. Праз колькі дзён будзе маладзік. Вось тады ён і зызне яго.

Якраз перад «усімі святымі», натачыўшы сякерку, Андрэй ціха казаў свайму сыну:

– Запражэш каня і пад'едзеш пад Доўгі Лужок. Я буду там чакаць цябе. Ды глядзі, калі хто спытае, куды едзеш, скажы – па каноплі.

Андрэй выбраў такія сцежкі, дзе б яго ніхто не спаткаў – асцярога не пашкодзіць, – і ішоў, прыгнуўшы галаву. Аднак, чым бліжэй падыходзіў ён да лесу, тым большы чуў страх. А змрок – густы, халодны, непрыветны – нерухома аблягаў зямлю. Ціха. Глуха. Хоць бы гук чалавечага голасу. І нейкая жуда ахапіла Андрэя. Пачуванне маркоты і адзіноты агарнула яго. Андрэй азірнуўся назад, на сяло. Скрозь цемрадзь прыветна свяціліся вокны сялянскіх хат чырвонымі і бледнаватымі плямкамі. Там сядзелі людзі, і на душы іх была згода. Толькі ён, як злодзей, крадзецца адзін скрозь гэты змрок – прыхільны хаўруснік кожнага злачынца.

Андрэй пачынаў каяцца, што выбраўся на гэтую справу. Лепш бы паставіць кварту за кавалак дубіны – і сам выпіў бы чарку і быў бы смелы і спакойны. І яму захацелася, каб хто перашкодзіў цяпер, каб мець законнае права вярнуцца дамоў. Так было на душы Андрэя, а ногі яго ўсё неслі і неслі ў гэты страшны, пануры лес, дзе цяпер так цёмна і жудасна. Яшчэ гусцейшы і цяжэйшы змрок агарнуў Андрэя, як ён ступіў у лес. Прайшоўшы з паўвярсты, Андрэй спыніўся. Вось тая хвоя з вехаю, ад якой трэба ступіць колькі крокаў направа. Патупаўшы, Андрэй сяк-так намацаў гэты дубок, які вартаваў не толькі Максім, а яшчэ пільнавалі і другія стражы, што былі ў самім Андрэю – страхі. Андрэй прыслухаўся. Лес маўчаў. Можа ён зацікавіўся, што будзе рабіць тут гэты чалавек, чаго ён прыйшоў сюды варушыць і трывожыць яго сон. І было штось страшнае ў гэтым нямым спакоі лесу, і гэты страх перадаваўся Андрэю; ён стаяў ціха, баяўся кашлянуць і павольна адводзіў яловыя лапкі. Калі-нікалі жалобна шорхаў сухі, завяўшы ліст, адрываючыся ад дрэва і падаючы на сыры дол.

– Ну, што будзе, то будзе.

Андрэй узяў сякеру. Яна высока паднялася ўгару. Пачуўся першы стук. Вострая сталь глыбока ўрэзалася ў маладое дрэва, і гэты першы гук быў падобны да цяжкага, адрывістага кашлю, які вырваўся з глыбіні надарваных грудзей сухотніка. Андрэй, секануўшы раз, адскочыў убок і на момант замёр, прыслухоўваючыся. Але вакол было таксама глуха і ціха.

Зноў узляцела сякера і пайшла латашыць усё часцей і зласней. Скора адна палавіна дубка была падсечана. Андрэй зайшоў з другога боку. З кожным узмахам сякеры дуб слабеў і хістаўся, дрыжаў голымі сукамі і ўсім сваім целам. Вось ён чуць пахіліўся, абамлеў і, здавалася, выглядаў месца, дзе б упасці. Андрэй упёрся рукой і папхнуў яго. Голыя сукі крануліся сукоў суседніх дрэў, як бы развітваючыся з жыццём, зачапіліся на момант і, аслабеўшы, асунуліся, і маладое дрэва цяжка ўпала, застагнаўшы, на зямлю.

Андрэй адышоўся і стаў слухаць. Адмераўшы чатыры тапарышчы па камлі, Андрэй з нейкаю злосцю стаў адсякаць кавалкі дуба. Адсекшы кавалкаў шэсць, ён пазносіў іх на дарогу. Здалёку пачуўся глухі стук колаў аб карэнне. Андрэй пайшоў насустрач сыну.

III

Яшчэ ніколі не зазнаваў Андрэй такога клопату, як цяпер. Недарма гавораць людзі: «Хто ўкраў парасё, таму і ў вушах пішчыць». Прывёзшы дахаты шэсць кавалкаў дуба, Андрэй, да часу, паскідаў іх на старану, дзе ляжалі яшчэ немалочанае жыта і салома.

Прызнацца, Андрэй нават не рад быў, што ссек гэты дубок: мала што можа стацца! Быць не можа, каб хто не бачыў, як ён пхаўся ўночы з лесу. А языкі ў людзей доўгія. Пад уплывам гэтых думак Андрэй быў неспакойны: спаў кепска і часта абуджаўся, прыслухваўся, што робіцца на дварэ.

Кожны гук, шум, аброненае кім на вуліцы слова прымушалі трывожыцца і думаць ліха ведае што. І якая гэта схованка – гумно? Усякі дурань першым дзелам паткне туды свой нос. Тут Андрэю прыйшлі на памяць тыя здарэнні, калі ў гаспадароў знаходзілі дубкі, бярэзінкі і ўсякія падобныя рэчы якраз у гумнах... Трэба перахаваць, і чым скарэй, тым лепей – покі не ўзялі яшчэ тропу.

– Што гэта, Андрэй, на цябе сягоння сну няма? – пыталася жонка.

– Так, не спіцца.

І, памаўчаўшы, Андрэй сказаў:

– Ведаеш, я ўсё думаю, каб не агледзеліся гэтага дубка.

– Можна ж схаваць так, каб не знайшлі.

– Вось і я гэта думаю: у гумне якая схованка? А дзе схаваць?

– Схаваеш заўтра – будзе часу, а цяпер спі.

Жонка адвярнулася да сцяны і праз хвіліны дзве зайграла носам. А Андрэй яшчэ доўга ляжаў з адкрытымі вачыма і разважаў. Страшныя думкі лезлі ў галаву. А што, калі хто ўдасць яго? Прыйдзе ўраднік, стражнікі з аб'ездчыкам і леснікамі, зробяць вобыск і, напэўна, знойдуць у яго дубок. Зноў Андрэю ўспаміналіся падобныя здарэнні. Моташна рабілася ад гэтых думак. Андрэй усунуўся ў шлапакі, накінуў на плечы кажух і выйшаў на двор.

Якая цёмная ноч! Здавалася, неба блізка-блізка нахілілася да зямлі і ціснула яе сваім густым і цяжкім змрокам. І ўсё вакол было так глуха, так нема, усё роўна як закамянела або вымерла. Андрэй зірнуў у той бок, дзе быў лес. Яго аж скаланула: здаецца цяпер, каб і золатам абсыпалі, не пайшоў бы туды; як толькі хапіла ў яго адвагі ісці туды, у такую цемрадзь! У сяле было таксама ціха і глуха, нават сабакі і тыя ўсе змоўклі; відаць, і яны чулі гэты страх магільнай цішы і не адважваліся зрабіць між сабой пераклічку. Толькі ў Якімавым хлевушку забляяла жаласна ягнятка, згубіўшы сваю матку, і зараз жа пачуўся кароткі адказны водклік старой авечкі: «Ідзі да мяне!» – ды часамі ў свінушніку ціха стагнала праз сон свіння такім змарнелым, стомленым галаском, усё роўна як бы ёй заставалася тры чвэрці да смерці.

Андрэй пастаяў, паслухаў. Гэтая маўклівая і страшная ноч не дала яму ніякага адказу, і ён пайшоў у хату.

«Сягоння яшчэ можна быць смелым», – думаў Андрэй, кладучыся на палок і ўкручваючыся ў дзяругу. «Пакуль тое ды сёе, то яшчэ ёсць часу схаваць, а цяпер можна спаць смела». Але Андрэй ляжаў яшчэ з паўгадзіны і думаў, як хітрэй схаваць дубок. На гэтых думках Андрэй і заснуў. І прысніўся яму сон. Здаецца, прыйшоў ляснік Максім Заруба, у чыім абходзе ён высек дубок. Прыйшоў не злосны, як можна б чакаць, а надта маркотны. Твар яго быў белы, як вымазаны мукой.

– Адабраў, брат Андрэй, ты ад мяне кавалак хлеба! – сказаў Максім. – Ад цябе я гэтага не спадзяваўся, – сказаў і невядома дзе дзеўся.

Андрэй стаяў, як аглушаны. Хацеў сказаць слова – язык не варушыўся; хацеў бегчы за Максімам – ногі не слухалі. І, цяжка застагнаўшы, Андрэй абудзіўся.

Ноч, доўгая, жудасная, трывожная ноч яшчэ цяжка аблягала зямлю. Толькі што адспявалі другія пеўні, і сяло ўсё спала цяжка і глыбока. Андрэй ляжаў і тросся – так узбунтаваў яго гэты сон, і ён быў ясны, жывы і страшны. Цяжка выказаць, што рабілася цяпер на душы ў Андрэя.

За ўсе тыя часы, як ён убачыў гэты пракляты дубок, і аж да цяперашняй хвіліны Андрэй ні разу не падумаў аб тым, што зараз яму прыснілася. І не было прычыны так думаць: ці мала людзі крадуць у лесе? Каб за кожную неўпільнаваную пакражу выганялі леснікоў, то іх не было б на свеце.

І чаму ж ён прысніўся, і прысніўся так нядобра? Цяпер Максім ні на момант не сходзіў з вачэй Андрэя. Андрэй успомніў, што яны з Максімам калісьці сябравалі, разам гадаваліся, разам былі на прызыве, у адзін год жаніліся і потым ужо разышліся не з-за якога ліха, а так проста разлучыліся, а сходзіліся – кожны з іх мог смела паказаць вочы адзін другому. І Андрэй першы раз пачуў, што нейкая сцяна вырасла ў гэтую ноч між ім і Максімам. Андрэю было чагосьці шкада. Чаго? Ён і сам не ведаў.

Гэта была цяжкая і неспакойная ноч у жыцці Андрэя.

IV

– Ну, што ў цябе чуваць? Парубкі ў лесе няма?

Максім пачуў, што па спіне ў яго запоўзалі мурашкі, нейкі холад прабег па ўсім целе. Маленькае замяшанне, і Максім цвёрда сказаў:

– Усё ў парадку.

– Ну, то хадзі ж, я табе пакажу, які ў цябе парадак.

Сказаўшы гэта, аб'ездчык, сярэдніх год чалавек, правая рука ляснічага і пярвейшы шэльма, скрыва і злосна зірнуў на лесніка і павёў яго ў лес. Максім увесь задрыжаў. Залажыўшы руку за спіну і моцна сціснуўшы стрэльбу, ён моўчкі ішоў за аб'ездчыкам. Ён добра ведае, куды вядзе яго гэты кат і што хоча паказаць яму.

«Вядзі, няхай цябе сляпога водзяць. Кланяцца табе не буду і прасіць тваёй ласкі не стану. Што будзе, то будзе», – думаў, ідучы, Максім.

– Ці не будзеш ласкаў зірнуць, – гаварыў тым часам аб'ездчык, прывёўшы лесніка на тое месца, дзе колькі дзён назад стаяў дубок. Аб'ездчык добра націкаваў гэтае месца, і ў яго наперад усё было разлічана. Нават яго далікатная прамова да лесніка была абдумана раней, каб злосна пацешыцца з таго, як будзе выглядаць Максім Заруба, стоячы перад пнём ссечанага дуба. Але працягнутая рука яго так і засталася: перад імі было гладкае месца, і вакол стаялі дрэвы, ды дзе-нідзе тырчалі абросшыя мохам даўнейшыя пні. Максім пазіраў на аб'ездчыка поглядам чалавека, які нічога не цяміць і чакае тлумачэння.

Аб'ездчык зірнуў на Максіма. Ледзь значная ўсмешка прабегла па губах лесніка. Нават елкі, якім на гэтым месцы было крыху прасторней, здавалася, усміхаліся, пазіраючы на аб'ездчыка – такую дурную ён меў міну ў гэтую хвіліну.

– Што за чорт? – сказаў ён. – Тое самае месца, а дзе ж пень?

– Мала тут пнёў? – спытаў Максім, стаўшы на прыкрыты мохам пень нядаўна ўкрадзенага дуба і паказваючы рукою на старыя пні. – Ды і сам, пан, стаіш як пень, – не вытрымаў Максім, каб не пасмяяцца з аб'ездчыка.

– Ты мне кпінак не строй! – крыкнуў аб'ездчык і забегаў вакол лесніка, як ганчак, вынюхваючы сляды.

Улучыўшы мінуціну, ляснік зірнуў адным вокам сабе пад ногі. У адным месцы мох адхіліўся, і з-пад яго свяціўся свежы пень. Максім чуць-чуць пасунуў нагу, каб закрыць гэтую лысіну. Аб'ездчык, як каршун, зірнуў на лесніка.

– А на чым стаіш, ягамосцю?

Максім пачуў, што ён прапаў.

– Стаю, як і пан: нагамі на зямлі.

Аб'ездчык раптоўна падскочыў да лесніка, штурхануў яго ў грудзі і капануў нагою мох. Пень раскрыўся.

– Зладзюга! Лес крадзеш, сам канцы хаваеш! – як гад, сіпеў аб'ездчык.

У адзін момант усё пазелянела ў вачах Максіма, і лес закружыўся, заскакаў. Доўга не разважаючы, размахнуўся ён, і яго цяжкая рука з гучным пляскам апусцілася на шчаку аб'ездчыка. Шапка зляцела ў таго з галавы, і сам ён захістаўся і паляцеў потырч носам на гэты пень. Максім накінуўся на свайго ворага і пачаў мяць яго.

– Задушу! – хрыпеў ён, як звер, сціснуўшы аб'ездчыка за горла. Аб'ездчык звіваўся, як вуж, малаціў нагамі, кусаўся. Вочы яго вылазілі з сваіх гнёздаў.

Памыкаўся ён крычаць, клікаць на помач, але голас яго не мог выбіцца з грудзей, а вакол не было ніводнай жывой душы. Адзін толькі лес, нямы сведка гэтай праявы, стаяў вакол глухой сцяной і маўчаў, не варушыўся. Відаць, ён бачыў яшчэ не такія справы, стоячы тут вякамі.

– Братка, змілуйся! За што? – енчыў аб'ездчык, страціўшы надзею выкруціцца з рук лесніка. Да Максіма вярнулася памяць і розум. З вялікаю нянавісцю зірнуў яму ў твар, борзда падняўся і сказаў:

– Ідзі, жалься на мяне, – і злосна пайшоў у лес.

Аб'ездчык падняўся, узлажыў шапку, дзіка азірнуўся вакол і кінуўся бегчы.

– Гвалт, ратуйце! – крычаў ён бегучы.

V

Досвіта другога дня Андрэй ужо кешкаўся ў хляве. Запаліўшы газоўку, павесіў яе на сцяне і, узяўшы сахор*, Андрэй адкідаў гной ад сцяны, з таго боку, дзе было вышэй. Чорная карова з адной загарадкі, цялушка-выпустка з другой і чырвоны конік уставіліся пільна на гэтую цікавую дзею. Толькі адна свіння не хацела звяртаць увагі на Андрэя. Яна спакойна ляжала ў сваім берлагу і, здавалася, ніколечкі не дзівілася, як бы даўно ведаючы, што і чалавек часамі бывае не лепшы за яе. Прабраўшы яму і выслаўшы яе саломаю, Андрэй перанёс сюды з гумна камлюкі, закрыў іх тоўстым пластам саломы і наверх нагарнуў гною. Скончыўшы работу, Андрэй акінуў вокам гэты куток, і на твары яго з'явілася ўсмешка здавальнення.

* Сахор – вілы для гною.

– Згніюць тут, калі я сам не дастану іх, – сказаў сам сабе Андрэй і спакойна выйшаў на вуліцу. Тут ён пастаяў, высмактаў люлькі са дзве, павітаўся з суседзямі і суседкамі, што ішлі па ваду, і, як чалавек, якому няма чаго баяцца, пайшоў уладжвацца каля гаспадаркі. Ходзячы па дварэ, ён нават мармытаў сабе пад нос нейкую песню: «Шапка мая магерачка».

Прайшло дні два. За гэты час не выявілася нічога такога, што б магло патрывожыць Андрэя, і ён ужо рыхтаваўся дастаць з-пад гною дубкі, каб пусціць іх у дзела. Якраз прыйшоў да яго сваяк Якім Бубен.

– Чуў ты? – гаворыць Якім. – Зарубу гоняць вон са службы.

Андрэй пабялеў. У сярэдзіне ў яго нешта заныла, як бы адарвалася, і ён пачуў, як сэрца затахкала дробна-дробна.

– Завошта? – спытаў ён.

– А хто яго ведае. Кажуць, аб'ездчыка набіў, – парубка там нейкая знайшлася ў лесе, ну і завяліся. А можа, так абгаварыў яго аб'ездчык, хто іх там разбярэ... От прасіся за лесніка, – закончыў Якім.

– А! – махнуў рукой Андрэй. – Служачы хлеб – сабачы!

– Ну, не кажы гэтага. Можна, брат, жыць лепш, як на гаспадарцы: паша – дарэмная, дровы – дарэмныя, поле, сенажаць – сякі-такі абрывак, – жыць можна.

– Э, брат Якім, дзе ён ёсць – лёгкі хлеб? Добра служыць з добрымі людзьмі. А калі пачнуць кусаць адзін другога, то доўга не паслужыш... За які-небудзь паршывы дубок...

Тут Андрэй запнуўся.

– Не, лепш, брат, не знаць такога хлеба.

Якім бачыў, што Андрэй не хоча, не мае ахвоты быць лесніком. Ну, яго воля.

Усё сяло гаманіла пра Максіма, разбірала яго справу на ўсе лады. Адны трымалі руку Максіма, шкадавалі яго; другія – наадварот, былі рады, бо зайздросцілі яму. А наогул нікога блізка не чапала тое, што чалавек страціў кавалак хлеба, і нікога не цікавіла, як ён страціў яго. Пра гэта ведаў адзін толькі Андрэй. Але ўсё тут павярнулася так, што яму не выпадала падзяліцца з людзьмі сваімі думкамі. Гора не ў тым, што людзі не прымаюць нашых думак або насміхаюцца з іх: тут мы можам хоць цешыць сябе тым, што нашы думкі калі-небудзь знойдуць для сябе лепшы грунт, ці тым, што людзі яшчэ не дараслі да іх, і ўсё ж такі мы можам смела гаварыць іх, крычаць, не саромеючыся паказаць іх перад вачыма ўсяго свету. Але цяжка таму, хто не можа смела сказаць аб сваіх думках, хто баіцца вынесці іх з свае душы на людскі суд і хто мусіць насіць іх, як атруту, на сэрцы. Такія нядобрыя думкі апанавалі цяпер Андрэя. Як-ніяк, а ён быў прычынай таго, што чалавека выпіхаюць вон на зіму без кавалка хлеба... Але Андрэю яшчэ не верылася, што гэта праўда. Яму зрэдку думалася, што ўсё гэта можа яшчэ ўладзіцца і Максім застанецца. А можа тут хаваецца зусім іншая прычына? Гэтыя думкі на момант супакойвалі Андрэя, і ён уважна прыслухоўваўся, што гавораць людзі. На другі дзень не заставалася ніякага сумнення, што Максіма гоняць. Цяпер пачалі гаварыць ясней і аб прычыне, па якой яго выганяюць. Максім, казалі, прадаў дубок у лесе.

Моташна было Андрэю слухаць такія гутаркі – проста свет здаваўся яму нямілы. Здаецца, узяў бы завязаў вочы і ішоў бы няведама куды, абы знайсці заспакаенне, абы не чуць той згрызоты, што была на яго сэрцы.

І чаго яму было лезці ў гэты лес? Сядзеў бы сабе спакойна і гора не знаў бы.

Эх, здаецца, каб нічога гэтага не было, каб яно толькі прыснілася яму! Усё б было добра, каб не гэты дубок.