Текст книги "Спіраль гісторыі (СИ)"

Автор книги: Уладзімір Мажылоўскі

сообщить о нарушении

Текущая страница: 1 (всего у книги 2 страниц)

Уладзімір МАЖЫЛОЎСКІ

СПІРАЛЬ ГІСТОРЫІ

Аповесць

1

Ён сядзеў на высокім крэсле і з дзіцячай непасрэднасцю глядзеў на сваіх дарадцаў. Кучаравая, ахайна падстрыжаная бародка, прамы нос, доўгія цёмныя валасы, магутныя грудзі асілка і халодныя вочы. Яшчэ заўчора вялікі князь маскоўскі Дзмітрый Іванавіч загадаў сабраць малы савет на нараду і сёння, калі ўсе дружным натоўпам зайшлі ў палату і пачалі займаць свае месцы на лавах, ён з непрыхаваным нецярпеннем узіраўся ў іх твары. Дзмітрый Баброк-Валынскі, як звычайна, быў пахмур– ным. «Пэўна, не лады ў цябе з жонкай, ваявода», – падумаў пра свайго зяця Дзмітрый і перавёў позірк на стрыечнага брата Уладзіміра Серпухоўскага. «Во, гэты малайчына – заўсёды жыццярадасны і вясёлы». Вялікі князь ад выгляду Уладзіміра і сам усміхнуўся, павесялеў. З лагоднай усмешкай на вуснах ён спагадліва хітнуў галавой састарэламу, але вельмі разумнаму князю Фёдару Тарускаму, усміхнуўся Івану Белазерскаму, а свайму першаму дарадцу Брэнку нават змоўніцкі падміргнуў, што той прыняў як сігнал да пачатку нарады.

– Сёння карабель прыйшоў ад свеяў, – пачаў Брэнка. – Зброю прывёз, якую ты, вялікі князь, некалі замовіў.

– Усё прывёз пра што дамаўляліся? – Дзмітрый адразу стаў сур’ёзным. – Самастрэлы ад франкаў? А кальчугі?

Брэнка хітнуў галавой:

– І мячы, і кальчугі, і самастрэлы.

– Добрая навіна, – ад узрушэння Дзмітрый прыгладзіў некалькі разоў сваю чорную бародку. Вочы яго пацяплелі. – Аднак хацелася б паглядзець зблізку на іхнія самастрэлы.

Брэнка згодна хітнуў галавой і нетаропка накіраваўся да дзвярэй. Хутка ён вярнуўся назад і сеў на лаву.

– Колькі самастрэлаў прывёз нямчына? – пацікавіўся Баброк і азірнуўся на вялікага князя, ці не перабіў яго думку. Не, Дзмітрый маўчаў. Толькі нябачная жылка нервова пульсавала пад яго левым вокам. – Ці хопіць нам іх, каб узброіць хаця б адну дружыну?

– Тры сотні самастрэлаў і да кожнага па тры камплекты каваных стрэл.

– Нямнога, – уздыхнуў ваявода.

– Нямнога, – ахвотна пагадзіўся з ім князь Тарускі, – але ж іх можна вырабляць і ў нас. Дайце мне год і я яшчэ сем соцень гэткіх лукаў пастаўлю.

– Няма ў нас года, князь Фёдар, – уступіў у гутарку Дзмітрый. – Лазутчыкі дакладваюць, што Мамай войска збірае. Хоча адпомсціць нам за захоп Мардовіі.

– А як бы ён паступіў, калі б мардоўцы яму здрадзілі? – злосна бліснуў вачыма Баброк. – Правільна зрабіў князь Гарадзецкі, што люта пакараў здраднікаў за іх подласць на рацэ П’яне.

– З гэтым ніхто і не спрачаецца, – вялікі князь быў спакойны. – Аднак справа не ў мардвінах. Не хоча Мамай дапусціць нашага ўзмацнення, баіцца нашага выхаду з Арды...

Разважанні Дзмітрыя перапыніла з’ўленне тысячніка Вігнута, які прынёс загорнуты ў грубае палатно свейскі самастрэл.

Вялікі князь адразу забыўся пра татар і хутка накіраваўся да Вігнута.

– Вось, княжа, тое, што мне загадалі прынесці, – тысячнік працягнуў зброю.

– Давай, – Дзмітрый нецярпліва разгарнуў палатно. – Ах, які прыгажун! Гэта ж трэба такую рэч зрабіць! – Ён пяшчотна правёў рукой па прыкладзе самастрэла, апусціў яго на падлогу і пачаў павольна круціць рукаятку, адцягваючы цеціву. Потым зноў зірнуў на Вігнута: – Стрэлы захапіў?

Тысячнік дастаў з невялікага клунка чорную металічную стралу і падаў князю. Той нетаропка паклаў яе ў паз і азірнуўся на прыціхлых дарадцаў.

– Няўжо гэты металічны абрубак праб’е свейскую браню?

– Любую праб’е, – за ўсіх адказаў Вігнут. – Што свейскую, што нашу, што татарскую.

Вочы вялікага князя палыхнулі недаверам. Ён яшчэ раз агледзеў металічны дручок, што ляжаў у неглыбокім пазе самастрэла, крыва ўсміхнуўся:

– Паклічце сюды нашага збройніка Цімоха. І кальчужку лепшую хай з сабой захопіць.

Цімоха з’явіўся хутка і, пэўна, яго адцягнулі прама ад горна, бо быў ён потны, ускудлачаны, перапэцканы ў сажы. Позірк яго блакітных вачэй з непаразуменнем пераскокваў з аднаго твару на другі – на іх каваль шукаў адказ на простае пытанне: «Навошта ён раптоўна спатрэбіўся вялікаму князю?» Ад разгубленасці ён нават забыўся пакланіцца высакародным князям.

Едкі пах дыму і поту напоўніў княжую палату.

– Хачу, Цімоха, праверыць моц брані, якую ты робіш для абароны нашай, – звярнуўся да збройніка Дзмітрый. – Паглядзець, ці праб’е яе свейская страла.

Убачыўшы побач з сабой вялікага князя, каваль ледзь не самлеў. Упасці на калені! Аднак ці выратуе яго гэта ад смерці, калі ён ужо абганьбіў князёў сваім стаяннем? Ён не чуў слоў Дзмітрыя і з непаразуменнем глядзеў на яго.

– Ты што, аглух? – урэшце прабілася да яго свядомасці пытанне. Побач стаяў Баброк і трос яго за плячо. – Ідзі, павесь ля дзвярэй сваю кальчугу.

Быццам у сне, Цімоха павесіў на дзвярны касяк кальчугу, зрабіў крок убок, спыніўся. І амаль тут жа шчоўкнуў кручок самастрэла, спускаючы цеціву. Кароткі металічны стрыжань з глухім трэскам разарваў стальныя кольцы кальчугі і амаль поўнасцю схаваўся ў драўлянай сцяне.

– Глядзі ты, якая жалязяка! – ашаломлены збройнік не паверыў сваім вачам. – Такую кальчужку.«Спаскудзіла» – ледзь не вырвалася ў яго, аднак ён стрымаўся і толькі адно, бы заведзены, ад здзіўлення перакідваў з пляча на плячо сваю кудлатую, аброслую сівымі валасамі, галаву.

– Ідзі вон, – махнуў рукой кавалю Дзмітрый. – Нядобра ты нас бароніш, Цімоха.

– Дык гэта. – шукаў словы для апраўдання збройнік. І, зачыніўшы дзверы, знайшоўся: – Дык гэта зброя такая!

Пра тое, што арбалет зброя добрая, усе разумелі і без слоў каваля. Баброк першым падышоў да дзвярэй і паспрабаваў выцягнуць металічную стралу са сцяны, але не змог нават паварушыць яе.

– Моцна засела, – з павагай да свейскай зброі прагаварыў ён. – Такая праб’е не толькі Цімохаву кальчужку, але і браню франкаў, і панцыры крыжакоў.

– Так, гэтая зброя патрабуе павагі.

– Кожная зброя патрабуе павагі, князь. Галоўнае, каб яна біла ворагаў нашых.

Баброк не стаў спрачацца з вялікім князем. Ды і пра што было спрачацца?

Кожная зброя добрая ў асобных абставінах. Самастрэл – зброя дальняга бою. Яна незаменная на полі пры адбіцці варожых атак ці пры асадзе крэпасці. Аднак ён зусім бескарысны пры бліжнім боі, калі вораг побач. Тут патрэбны добры меч, добрыя шчыт ды кальчуга. Таму ваявода згодна хітнуў галавой і заняў сваё месца на лаве.

А Дзмітрый працягваў:

– Давайце пагаворым пра войска. Трэба аб’явіць збор усіх князёў нашых, шукаць саюзнікаў у Літве, прасіць у іх дапамогі ці хаця б нейтралітэту. Трэба тэрмінова слаць ганцоў, не адкладваць, не чакаць. Гэта будзе твой клопат, князь Уладзімір. Ты ж, князь Фёдар, патурбуйся пра харчовы прыпас войска. А табе, князь, – Дзмітрый перавёў позірк на Баброк-Валынскага, – патрэбна ўзяць у свае рукі ўсё кіраванне. Так думаю я.

На нейкі час у палаце наступіла цішыня: усе абдумвалі пачутае, прымяралі яго да сябе, меркавалі ці справяцца, ці не падвядуць свайго князя. Першым выказаўся малады князь Белазерскі:

– Усё правільна. Толькі б не падвяла Літва, не ўдарыла б нам у спіну.

2

Вожа – нешырокая небяспечная рачулка, якая ўпадае ў Аку. Небяспечная не таму, што мае балоцістыя берагі, а таму, што пры шырыне ў два-тры сажні яна наогул не мае дна, а там, дзе яно ёсць, глыбіня дасягае пяці локцяў. Таму сустрэць татар ваявода Баброк вырашыў падалей ад берагоў Вожы.

Дзясяты дзень месяца жніўня 1378 года быў пахмурным. Нізкае неба, час ад часу, пачынала імжыць дажджом. Імжа была дробнай, бы туман, нуднай і агіднай. Аднак вялікі князь Дзмітрый Іванавіч радаваўся такому надвор’ю. Апрануты ў баявыя даспехі, ён сядзеў за паходным сталом у сваім шатры і ўважліва слухаў разважанні ваяводы.

– Нашы раці я размясціў на пагорках, – дакладваў Баброк. – Полк левай рукі ўзначаліць князь Даніла Пронскі. Полк правай рукі я вырашыў аддаць акольнічаму Цімафею Вельямінаву.

– Чаму яму?

Баброк пашкрабаў бародку і, не задумваючыся, адказаў:

– Чалавек ён стойкі, надзейны. Я яму давяраю.

– А астатнім не давяраеш? – вочы вялікага князя выбухнулі калючай хітрасцю.

– Я давяраю ўсім, княжа. Аднак князя Цімафея ведаю з дзяцінства і веру яму, як сабе.

– Добра, няхай будзе Вельямінаў, – ахвотна пагадзіўся Дзмітрый і нечакана для ўсіх папрасіў: – А мне дазволь узначаліць вялікі полк.

– Князь, ты не павінен сячыся! – вырвалася ў Баброк-Валынскага. – Для гэтага ёсць мы, твае служкі!

– Не магу я парушаць традыцыі і быць за спінай войска. Не магу назіраць, як сякуцца і гінуць мае ратнікі. Хачу з вамі агульную смяротную чашу выпіць і той жа смерцю памерці... Адпусці, Дзмітрый.

Баброк разгубіўся. Не такога ён чакаў ад свайго вялікага князя. Ён агледзеў прысутных, шукаючы на іх тварах адказу, аднак усе былі разгублены не менш за ваяводу. Баброк зноў пашкроб бараду.

– Добра, пойдзеш з вялікім палком. А сцяг твой хай збраяносец трымае над іншым ратнікам. Я тады з засадным палком і татарамі хана Тахтамыша, якіх узначальвае мурза Карагуй, стану за тваёй спінай.

Вялікі князь згодна хітнуў галавой і запытаўся:

– А адзіны брод у Вожы хто будзе ахоўваць?

– Ніхто, – усміхнуўся ваявода, – бо гэты брод і ёсць наша пастка для мурзы Бегіча: ззаду – балоцістая ды глыбокая рэчка, спераду – мы на пагорках, – яму не застанецца месца для манеўру. А татары моцныя сваёй конніцай, пехам яны ваяваць не ўмеюць.

– А раптам Бегіч не пойдзе праз рэчку? Ужо тры дні ён дратуе капытамі сваіх коней яе супрацьлеглы бераг!

– Пойдзе, – упэўнена адказаў Баброк. – Мы пакуль не выйгралі ў татар ніводнай бітвы. Няслава Калкі да гэтых часоў ганебным хвастом цягнецца за намі, таму татары не бачаць у нас сур’ёзнага праціўніка, пагарджаюць намі, як воінамі, лічаць за баязліўцаў. Хай лічаць. Мы ж выкарастаем іх самаўпэўненасць супраць іх саміх і дакажам ім, ды і самім сабе, што мы не баязліўцы і, тым больш, не дурні.

– Добра. Толькі ці вытрымае першы татарскі ўдар полк правай рукі? Можа, яго трэба ўзмацніць? Сеча там будзе лютая, страшная.

– Я яго ўзмацню ліцвінамі, якіх павядзе ў бой мой стрыечны брат полацкі князь Андрэй Альгердавіч, а паміж малым і вялікім пагоркамі, дзе больш палогі пад’ём, пастаўлю дружыну Дзмітрыя Манастырскага з яго самастрэльшчыкамі. Вось яны першымі і сустрэнуць татар.

– Разумна, – вялікі князь падняўся з-за стала. – Што ж, сябры мае, заўтра нас чакае цяжкі дзень. Магчыма, не ўсе мы дажывём да яго канца. Аднак, калі здарыцца горшае і нам давядзецца памерці, – памром героямі. За намі праўда! З намі Бог!

3

Раніцай ратнікі пераапрануліся ў чыстую бялізну, паснедалі і разышліся па сваіх дзясятках. Ваяводы раўнялі рады, паўтаралі каманды, тлумачылі некаторым іх дзеянні. І калі на ўсходзе пачало шарэць неба, маскоўская раць ужо была гатовая да сустрэчы з ворагам.

Татары ж не спяшаліся. Іх конніца тапталася на супрацьлеглым беразе Вожы і толькі, калі над рэчкай разышоўся туман, пачала пераправу. Пераправа працягвалася палову дня. Мурза Бегіч нерваваўся. Ён прадчуваў небяспеку, падазраваў нейкую пастку з боку маскавітаў, аднак дзе яна і ў чым заключаецца – ніяк не мог здагадацца. Гэта яго злавала. Ён склікаў сваіх ваявод, указаў накірункі ўдараў, папярэдзіў пра магчымыя хітрасці праціўніка.

– Якая можа быць хітрасць у няверных шакалаў, – засмяяўся мурза Каргалук. – Хутка мы гэтую хітрасць выпусцім разам з іх вантробамі.

– Ну-ну, – не стаў пярэчыць любімцу Мамая мурза Бегіч і махнуў рукой: – Размяркоўвайцеся.

Таш-бек, крываногі, нізенькі татарын вісклявым голасам збіраў свае адборныя атрады «шалёных». Гэта быў асноўны ўдарны кулак татарскай арміі. Выдатна ўзброеныя, абароненыя італьянскай і французскай бранёй, на магутных, закаваных у браню, конях, яны павінны былі ўзламаць любы строй праціўніка, раскалоць яго на часткі. А потым гэтыя часткі без цяжкасці высякалі коннікі мурзы Каргалука. Сабраўшы сваіх «шалёных», Таш-бек выстраіў іх насупраць дружыны Дзмітрыя Манастырскага.

Конніца Хазі-бея, тоўстага і непаваротлівага ваяра, збілася ў бурлівы натоўп ля падножжа пагорка, які займаў полк левай рукі. Насупраць перадавога палка аказалася конніца старога, вопытнага мурзы Каструка. Мурза Каргалук, вышчарыўшы свае дробныя, вострыя зубы, разам са сваімі коннікамі гарцаваў насупраць ратнікаў Цімафея Вельямінава.

Татары махалі зброяй, нешта пагрозліва крычалі, скавыталі – імкнуліся яшчэ да сечы запалохаць, вывесці з раўнавагі праціўніка. Аднак маскавіты пахмурна маўчалі. Многія з іх маліліся.

Першым пачаў Каверга. Яго конніца першай рынулася наперад, а, падняўшыся на пагорак, спынілася перад шчыльным радам шчытоў з-за якіх тырчэлі дзіды.

Потым, павольна набіраючы хаду, у бой пайшоў браніраваны таран Таш-бека.

Каваль Цімоха са свейскім самастрэлам у руках, стаяў у адным радзе з іншымі ратнікамі дружыны князя Манастырскага. Цэлы месяц тысяцкі Вінволд вучыў ратнікаў, абыходжанню з самастрэлам. Вучыў страляць, хутка перазараджаць, па камандзе рабіць манеўры. І цяпер, назіраючы праз шчыліну паміж цяжкімі, вялікімі шчытамі, якія ўтрымлівалі спецыяльна навучаныя воіны, за перастраеннямі татар, ён не хваляваўся. На ім была яго любімая кальчуга, на поясе вісеў, зроблены ім жа, меч. А татары! Няхай іх і шмат, няхай яны і іх коні закаваны ў браню, няхай татары крычаць і лаюцца, але мы іх усё роўна паб’ём. Не можам не пабіць, бо за намі нашы сем’і, наша зямля, наша праўда! Ён бачыў, як тысячы татарскіх стрэл узвіліся ў неба. «Закрыць галовы», – прагучала каманда і Цімоха падняў шчыт. «Цок, цок, цок», – смяротным дажджом забарабанілі па ім варожыя стрэлы. Адна нават балюча ўдарыла ўбок, але, не маючы моцы прабіць кальчугу, бяссільна ўпала пад ногі ратніка. «Што, сволач, не па зубах табе мая кальчужка?» – злосна вышчарыўся каваль і з агідаю, бы гада, раструшчыў стралу ботам.

– Падрыхтаваць самастрэлы, – падаў каманду сотнік.

Цімоха апусціў да ног шчыт, падняў самастрэл, паправіў стралу, падрыхтаваўся да стрэлу.

– Шчыты адхіліць.

Ратнікі, якія трымалі цяжкія шчыты, адхілілі іх улева, прыселі на кукішкі.

Цімоха адразу ўбачыў металічную лавіну, што пад цяжкі конскі тупат няўмольна насоўвалася на іх дружыну.

– Куркі спусціць.

Зашчоўкала цеціва з бычыных жыл. Збройнік злавіў праз проразь самастрэла варожага конніка і спусціў курок. Ён не бачыў, як татарын, выбіты яго стралой, вываліўся з сядла. Цімоха рабіў сваю справу. Рабіў сумленна, так, як прывык працаваць у кузні.

– Шчыты падняць. Самастрэлы зарадзіць, – спакойным голасам, бы на вучэнні, камандаваў Вінволд.Шчыты паднялі своечасова. Звонку ў іх адразу ж ўпілося некалькі дзясяткаў стрэл.

Але Цімоху гэта не хвалявала. Ён упёр нос самастрэла ў зямлю, прыціснуў яго нагой і пачаў круціць ручку, нацягваючы цеціву. Потым, як вучылі, дастаў з клунка стралу, упіхнуў яе пад зашчэпку ў паз, падняў зброю. Гатова, зноў можна страляць.

– Шчыты адхіліць, – і праз некалькі імгненняў: – Куркі спусціць.

Цімоха прыцэліўся і спусціў курок. Чарговы татарын, закаваны ў браню, з грукатам бразнуўся на сырую глебу.

І так раз за разам. А калі цяжкая татарская конніца наблізілася ўшчыльную, паступіла каманда:

– Самастрэлы скласці. Узяць дроцікі.

Кароткія лёгкія дзіды – дроцікі, ляжалі за апошнімі радамі маскоўскіх ратнікаў. Хапаючы новую зброю, Цімоха адчуў, як хіснулася дружына. Гэта першыя яе рады прынялі на сябе ўвесь стальны напор варожай конніцы. Многія не вытрымалі напору, зваліліся пад ногі татарскіх коней, загінулі. Аднак наступныя рады шчыльней самкнулі свае шчыты, напружыліся, збілі варожы запал, супынілі навалу. А калі на татар з неба пасыпаліся дроцікі, то спружына іх націску наогул трэснула.

– Таш-бек, Таш-бек, – разгублена закрычалі татары і, не ведаючы, што рабіць далей, павярнулі назад сваіх коней.

А маскавітам не было спраў да татарскіх перажыванняў.

– Узяць самастрэлы, – вярнула да звыклай справы самастрэльшчыкаў гучная каманда сотніка. – Зарадзіць самастрэлы. Шчыты адхіліць. Куркі спусціць.

Сотні стальных стрэл паляцелі наўздагон татарам, смяротна джалячы іх і іх коней. Паніка ўзнікла ў радах Таш-бека. Яны баяліся аднаго: атрымаць у спіну смяротны металічны дручок, і, не звяртаючы ўвагі на каманды камандзіраў, кінуліся прэч з пагорка. Па дарозе яны змялі лёгкую конніцу Кавергі. Гэтыя бедалагі ірваліся ў сечу, з нецярпеннем чакалі моманту, калі рынуцца ў бой, пачнуць высякаць маскавітаў. А большасць з іх загінула пад капытамі коней сваіх жа ратнікаў, адзінаверцаў. «Шайтан.» – павіс смяротны вокліч над лагерам любімца Мамая. Але ўжо нішто не магло спыніць лавіну ўцекачоў. Сярод татар узнікла паніка. Вузкі брод быў шчыльна забіты коннікамі. Многія з іх пад цяжарам брані танулі ў нешырокай рачулцы.

Толькі тумены Каструка не паддаліся паніцы, не кінуліся да рэчкі. Бывалы ваявода адразу зразумеў у якое небяспечнае становішча ён патрапіў з-за Таш-бека. Таму ён пачаў адводзіць сваіх ратнікаў у поле, далей ад Вожы. Адступаў ён арганізавана, адбіваючы флангавыя атакі, не дапускаючы ліцвінскую конніцу Андрэя Альгердавіча ў свой тыл.

А ля пераправы адбывалася немаведама што. Многія татарскія коннікі, кінуліся праз невялікую рэчку ўплаў, аднак, зразумеўшы, што супрацьлеглы бераг не мае дна, павярнулі назад. Але з берага на іх напірала новая маса ўцекачоў. Крыкі жаху, лаянка, конскае іржанне напоўнілі наваколле рэчкі. А палкі маскавітаў і воі Тахтамыша шчыльней прыціскалі татар да вады і бязлітасна іх высякалі.

Ніводны татарскі ваявода не выратаваўся. Усе, уключаючы мурзу Бегіча, або загінулі ад мяча маскавіта, або захліпнуліся ў рачной багне. І толькі ноч не дазволіла конніцы Баброк-Валынскага высячы татар пагалоўна. Невялікая іх частка ўсё ж выратавалася.

Узбуджаны відовішчам смерці і пахам крыві, вялікі князь маскоўскі Дзмітрый ірваўся ў самую гушчу сечы. У пакамечаным, акрываўленым панцыры, змяніўшы чарговага каня, ён з шалёным бляскам у вачах кідаўся на ворага, сек, не даваў нікому літасці. Ён бачыў, што яго раці перамаглі, разумеў, што трэба спыніцца, аднак ніяк не мог утаймаваць у сабе прыхаванай лютасці да татар, якія больш за стагоддзе трымалі ягоны род у палоне страху. Ён і не хацеў спыняцца. Дзмітрый сек, сек, сек. З кожным выдыхам ён высякаў у сабе той старадаўні жах, тое халуйскае, рабскае, што паспела прарасці нябачнымі карэньчыкамі ў душах многіх яго падданых, ды і ў ім самім. І, напэўна, калі б Брэнка не перахапіў яго каня, то Дзмітрый кінуўся б і ў пераслед уцякаючых ворагаў. Аднак...

4

– Уставай, соня! – нехта ўпарта трос мяне за плячо. – Уставай, інакш спознішся на працу!

– Якая праца, – квола, канчаткова не адышоўшы ад сну, запярэчыў я, – сёння ж субота!

– Ну і што. У цябе факультатыў у дзявятым класе.

І праўда, у суботу ў мяне ў дзявятым класе факультатыў па гісторыі. Трэба падымацца. Шкада толькі, што жонка разбудзіла так рана. Пачакала б крышачку, дала б дагледзець сон. Проста цікава, ці застаўся жывым Цімоха? І хаця я ведаў, што ў сечы ля Вожы згуба маскавітаў была невялікай, каля трох соцень воінаў, але ўсё ж было шкада, што жонка не дала дагледзець сон да канца.

Трэба ўставаць.

Я расплюшчыў вочы, паглядзеў на гадзіннік: не было і васьмі. І навошта мне падымацца так рана? Факультатыў пачнецца ў адзінаццаць гадзін, а дарога да школы займае не больш як дваццаць хвілін пешкі.

Я ўстаў, прывёў сябе ў парадак і, па-звычцы, пацягнуўся на кухню, бо такі рэжым ужо закасцянеў за дваццаць пяць гадоў сямейнага жыцця. Ён мне падабаўся і я ніколі не думаў мяняць яго нават у дробязях.

Са сваёй жонкай я пазнаёміўся ў далёкія студэнцкія гады. Я, дваццаціпяцігадовы выпускнік універсітэта і яна – маладзенькая першакурсніца. За маімі плячыма была служба ў радах Савецкай Арміі, які-ніякі жыццёвы вопыт. За яе ж – сярэдняя школа ў далёкім пасёлку на поўначы Віцебскай вобласці.

А злучыла нас банальная спрэчка. Такія дыспуты між студэнтамі часта ўзнікалі на нашым гістарычным факультэце. Здаралася, што яны працягваліся і на перапынках, перацякалі нават у сталоўку. Справа ў тым, што адну і тую ж гістарычную падзею кожны можа трактаваць па-свойму, зыходзячы з уласнага бачання гістарычнай перспектывы, уласнага адчування нацыянальнай годнасці ці веравызначэння. Да боек такія дыспуты не даходзілі, аднак, здаралася, апаненты разыходзіліся ворагамі.

У той дзень сярод студэнтаў нашай групы ўзнікла спрэчка наконт смерці караля Польшчы і вялікага князя літоўскага Стэфана Баторыя. Адны, у тым ліку і я даказвалі, што ён памёр сваёй смерцю з-за хворых нырак. Другія – што яго атруцілі. Прычым, другія, не хацелі нават слухаць ні пра паказанні яго лекараў Міколы Бучэла і Сімонія, ні пра заключэнне, зробленае па выніках медыцынскага ўскрыцця цела памерлага, ні пра пісьмовае апісанне хваробы караля, якое зрабіў Сімоній па парадзе літоўскага надворнага маршалка Радзівіла. Такія доказы супрацьлеглы бок лічыў дробяззю, не вартай увагі. А вось Мікалай Карамзін, расійскі гісторык выклікаў у іх шчымлівае трымценне. А ён некалі пісаў: «Стэфан Баторый быў адным з найбольш знакамітых манархаў свету, адным з самых небяспечных ворагаў Расіі, чыя смерць больш нас пацешыла, чым дзяржаве, у якой ён панаваў, смутку прынесла...» Вось гэта доказ! Забойны. Яскравы. А калі да слоў Карамзіна дадаць трынаццаць прыкмет, што сведчаць пра атручванне і якія апісаў лекар Шэўрынг, то атрымліваецца цэласны і яскравы малюнак: Баторыя атруцілі па замове магутных пратэстанцкіх колаў Кароны і Літвы, якія баяліся ўзмацнення каталіцызму пасля заваёвы ім Масковіі. Менавіта пра гэта даводзіў мой сябар Кастусь. Я ўжо з ім не спрачаўся, стаміўся. Уважліва вывучаў кошты ў меню студэнцкай сталоўкі і думаў толькі пра тое: ці хопіць у мяне грошай разлічыцца за яшчэ адну шклянку смятаны. А Косця не адступаў, усё даказваў сваю праўду.

– Ды атруцілі Баторыя, вы маеце рацыю, – раптоўна падтрымала яго дзяўчо, што стаяла перада мной у чарзе. – Я пра гэта яшчэ са школы памятаю.

Я прамаўчаў. Заціх і збіты з панталыку сябар.

Так адбылося наша першае знаёмства.

Другі раз я сустрэў сваю жонку на Навагодняй дыскатэцы. Я запрасіў яе на танец, яна не адмовіла. Тады і даведаўся, што завуць яе Насця, што родам яна з Віцебскай вобласці, што толькі ў гэтым годзе паступіла на гістарычны факультэт. Я нагадаў ёй пра нашу першую сустрэчу ў сталоўцы, пра яе словы ў падтрымку версіі атручэння Стэфана Баторыя. Яна засмяялася:

– А цябе я памятаю яшчэ з верасня, калі ты з сябрамі, прыязджаў у вёску, дзе мы ўсёй групай капалі бульбу, на танцы.

Я сумеўся:

– Не памятаю. Пэўна, быў на падпітку. Інакш такую прыгажуню не прапусціў бы.

– Ну, у адрозненне ад сяброў, ты быў цвярозы... А пра смерць Баторыя скажу наступнае: яго атруцілі. Але атруцілі не ворагі, а ўласныя хворыя ныркі. Яго арганізм не мог да бясконцасці змагацца з атрутнымі прадуктамі абмену рэчываў. Магчыма, калі б ён быў на дыеце і не піў куфлямі моцнае венгерскае віно, то яшчэ працягнуў бы год-другі. А так.

Хіба пасля такога адказу я мог застацца абыякавым да Насці? Вось я і не ўтрымаўся, пра што, скажу шчыра, ніколі не шкадаваў і, спадяюся, не пашкадую ў далейшым.

Насця на шэсць гадоў маладзейшая за мяне. Невысокая, хударлявая, бы ваўчок, рухавая, з вялікімі блакітнымі вачыма. Яна не паходзіла на прынцэсу з дзіцячых казак, яе нават прыгожай назваць было нельга. Рысы твару, як і ў большасці хударлявых жанчын, былі дробнымі, рэзка акрэсленымі. Прамы нос, тонкая, дзіцячая шыя, невялікія, крыху адтапыраныя вушы. Яна была па-вясковаму простай ды шчырай, не саромелася адкрыта выказваць свае пачуцці, як гэта робяць многія правінцыйныя дзяўчаты. Насця нічым не адрознівалася ад іншых жанчын, аднак, менавіта за гэтую прастату і шчырасць я і пакахаў яе. І якое ж гэта шчасце вось ужо чвэрць стагоддзя аддаваць ёй усё сваё жыццё!

5

У школу прыйшоў апалове адзінаццатай. У настаўніцкай пуста – субота ж! Цішыню парушалі толькі гукі спрэчкі, што даносіліся з кабінета дырэктара. Галасы гучалі мужчынскія. Я не стаў прыслухоўвацца да іх – склочніцкі характар дырэктара мне добра вядомы. Не хацелася чарговы раз трапляць пад яго раздачу, псаваць суботні настрой.

Я дастаў план занятка, яшчэ раз прагледзеў этапы яго правядзення, выйшаў у калідор. Амаль тут жа за мной выскачыў і настаўнік фізічнай культуры Юрый Васільевіч. Ён кіпеў. «Тваю маці! – выпускаў фізрук пару разам з лаянкай. – Футбол яму не падабаецца. Бачыш – неэстэтычна! Яму падавай бадмінтон! Эстэт! – Васільевіч заўважыў мяне, спыніўся. – Слухай, Рыгоравіч, – ён жалезным поціскам абхапіў маю руку, – а пайшлі да мяне ў інвентарную. Стрэс трэба зняць пасля размовы з гэтым ёлупнем». – «Урок у мяне, – адмовіўся я. – Дзеці ж адразу заўважаць». – «Дзеці заўважаць, – сумна пагадзіўся ён і адпусціў маю руку. – Яны ўсё заўважаюць і, павер мне, ведаюць паболей нашага».

Праводзіўшы фізрука да спартыўнай залы, я вярнуўся ў настаўніцкую. Там было ціха і пуста, толькі тэхнічка працірала кветкі і нешта шэптам ім распавядала. Я павітаўся. Жанчына спалохана сцялася, аднак, убачыўшы, што гэта я, а не дырэктар, расслабілася, павіталася ў адказ. «А дзе шэф?» – хітнуў я на кабінет дырэктара. – «Толькі што некуды выйшаў, – быццам страшэнны сакрэт прашаптала яна і, азірнуўшыся на дзверы, дадала: – Злосны!»

Мяне зусім не цікавілі ўнутраныя перажыванні дырэктара школы. Ён мяне не чапаў, і я стараўся не абвастраць з ім адносін. Маладзейшыя настаўнікі недалюблівалі кіраўніка за яго мармуровую закасцянеласць, часта пасмейваліся з гэтага, а мне шкада было, сапсаванага савецкай ідэалогіяй, чалавека. Ён, пэўна, быў нядрэнны сем’янін. Пэўна, меў дзяцей, а, магчыма, і ўнукаў. Аднак у сваё асабістае жыццё ён нікога не пускаў і больш за ўсё не любіў, калі яго віншавалі з днём нараджэння.

Я ўзяў класны журнал і накіраваўся да кабінета гісторыі.

Адчыніўшы дзверы ў клас, я на імгненне спыніўся. Вучні дружна, бы па камандзе, падскочылі з месцаў і застылі ў маўклівым чаканні. Мяне гэта здзівіла, бо звычайна, калі я прыходзіў у 9 «А», мяне сустракала не цішыня. Падавалася, што толькі з маім прыходам дзеці прачыналіся і пачыналі рыхтавацца да ўрока: адны шукалі ў партфелях патрэбныя сшыткі і атласы, другія нервова гарталі старонкі падручніка, трэція, бы малітвы, паўтаралі даты і нязвыклыя прозвішчы гістарычных асоб. Нават Кірыл, які ў знак прывітання толькі прыўставаў над стулам, цяпер стаяў побач з партай выцягнуўшыся ў струнку. «Нешта здарылася, – падумаў я, кладучы на настаўніцкі стол журнал. Пэўна, зноў разбілі кветкавы гаршчок ці зламалі яшчэ адну лінейку!» Але я памыліўся. На апошняй парце, ля самай сцяны, сядзеў дырэктар школы і са здзеклівай усмешкай назіраў за маёй разгубленасцю. «Мог бы і папярэдзіць, – зразумеў я прычыну нязвыклай цішыні і, усміхнуўшыся вучням, хітнуў галавой: – Добры дзень, дзеці. Сядайце».

Урок пачаўся.

– Сёння пагаворым пра Кулікоўскую бітву, падрабязна разбяром яе этапы, разгледзім ролю кожнага з вядомых ваявод. Пастараемся быць аб’ектыўнымі і непрадузятымі, – з першых слоў я забыўся пра дырэктара і назіраў толькі за тварамі вучняў. Я бачыў, як весела загарэліся вочы Кірыла, як знікла напружаннасць у паводзінах Карыны і Любы, як нахілілася да парты Ліза, як абапёрся на спінку стула Руслан. Усе ўважліва слухалі мой аповед і, як і я, забыліся пра старонняга на ўроку чалавека. – Дык вось, мы з вамі спынімся на левым беразе Дона, насупраць прытока Няпрадвы. Хутка я так захапіўся, што забыўся пра ўсё на свеце. Я быў там, у мінулым, на полі Куліковым. Я ўвачавідкі назіраў за ходам крывавай бітвы і разам з Цімохам адбіваў шалёныя атакі закаваных у стальную браню тэўтонскіх рыцараў ды французскіх тампліераў.

Вялікая стрэлка гадзінніка няўмольна адлічвала хвіліны ўрока. Дзеці сядзелі і слухалі, бы зачараваныя. Дырэктар таксама ўважліва слухаў і толькі час ад часу рабіў нейкія запісы ў сваім нататніку.

– ...уявіце сабе такі малюнак: раптоўна Дон ажыў. Тысячы барадатых сялян хто на лодках, хто на плытах, сёй-той на бярвёнах кінуліся да месца сечы. Адны сталі збіраць і перавязваць параненых маскавітаў, другія здзіралі з забітых каштоўную вопратку і даспехі, трэція лавілі коней ды збіралі зброю, чацвёртыя несліся ў лагер Мамая, каб там пажывіцца. Аднак усе яны рабілі і яшчэ адну брудную, але патрэбную справу: дабівалі параненых татар.

Княжы пасцельнічы Міхал Брэнк, які быў пераапрануты ў адзенне і даспехі вялікага князя, загінуў. Самога Дзмітрыя знайшлі выпадкова, калі адзін з сялян паспрабаваў сцягнуць браню з параненага ратніка, той застагнаў і назваўся. Селянін перапалохаўся, паклікаў князя Уладзімірскага, які пазнаў у параненым вялікага князя.

Вынікі бітвы даўно падведзены гісторыкамі, яны ёсць у вашых падручніках. Скажу адно – з усяго былога савета пры вялікім князе Дзмітрыі ў жывых застаўся толькі Баброк. Нават стары Фёдар Тарускі загінуў. Больш як палова маскоўскіх князёў склала свае галовы на полі Куліковым.

Я змоўк, сам перажываючы за такую вялікую ахвяру, што паклалі маскавіты на алтар перамогі. Нейкі час, ашаломленыя пачутым, маўчалі і дзеці.

– А ці можа стацца так, што гэта бітва – звычайны міжсабойчык татарскіх ханаў, дзе больш каварны Тахтамыш рукамі маскавітаў знішчыў свайго заклятага ворага Мамая? – ціха, быццам сам у сябе, запытаўся Кірыл.

Пытанне было простае, але настолькі нечаканае, што я сумеўся: «Няўжо з майго расповеду вучні зрабілі такі вынік?» Я нават разгубіўся, бо не ведаў адказу на гэтае пытанне. У гістарычнай навуцы да гэтага часу не існуе адзінай думкі наконт значнасці для Масковіі перамогі на Куліковым полі. І што гэта было: несвоечасовая спроба маскавітаў зажыць асобнай дзяржавай, вызваліцца ад татарскай залежнасці ці звычайная сварка татарскіх ханаў. Нават у сталінскія часы, калі гісторыя пісалася пад пільным кантролем цэнзуры, дзіўныя абставіны Кулікоўскай бітвы выклікалі актыўныя спрэчкі, параджаючы самыя неверагодныя гіпотэзы. Што тады казаць пра сягонняшні час? Таму я шчыра прызнаўся:

– На тваё пытанне, Кірыл, пакуль няма адназначнага адказу. Не хапае летапісных доказаў, а тыя, якія ёсць, часта няпоўныя, супярэчлівыя, заснаваныя на эмоцыях аўтараў.

Хлопчык згодна хітнуў галавой і зноў запытаўся:

– Вы назвалі Перасвета ратнікам, а ў падручніку напісана, што ён быў манахам.

– Я не памыліўся, што інака Аляксандра Перасвета назваў віцезем. Раней ён зваўся Дзмітрыем Бранскім, быў тысячнікам у маскоўскім войску, і пры ганебным збіцці татарамі маскавітаў на рацэ П’яне пакляўся, што, калі выжыве, то аддасць сваё жыццё без астачы Богу. Бог захаваў жыццё смеламу баярыну і той пастрыгся ў манахі Троіцка-Сергіева манастыра, атрымаўшы новае імя Аляксандра Перасвета. Ён умеў трымаць у руках і меч, і дзіду. Гэтага не ведаў татарскі батыр Цемір-мурза, за што і заплаціў сваім жыццём.

– А чаму Данскім назвалі князя Дзмітрыя, а не князя Баброк-Валынскага? Дзмітрый жа не кіраваў маскоўскім войскам, а проста, бы звычайны воін, секся з татарамі! – мілагучным дзявочым галаском прагучала наступнае пытанне.