Текст книги "Беларускiя народныя казкi (на белорусском языке)"
Автор книги: Автор Неизвестен
сообщить о нарушении
Текущая страница: 1 (всего у книги 5 страниц)
Автор неизвестен
Беларускiя народныя казкi (на белорусском языке)
БЕЛАРУСКIЯ НАРОДНЫЯ КАЗКI
КАТОК ЗЬ ПЕЎНIКАМ ДЫ ЛIСКА
Жылi-былi каток i пеўнiк. Збудавалi яны хатку пры лесе.
Кажа раз каток пеўнiку:
– Я пайду ў лес на ўловы, а ты зачынiся й нiкога ня пускай у хатку. – I пайшоў.
Ажно прыбягае лiска пад акенца ды просiць:
– Пеўнiк, пеўнiк, адчынi! Памяла мне пазыч. Прыехалi госьцi з Замосьця, няма чым печ вымесьцi, пiрагi пячы.
А пеўнiк на гэта:
– Зводзiш ты мяне, зводзiш, – ты мяне абманеш. – Не адчыню я хаткi й табе нiчога ня дам.
– Ах, якi-ж ты злосны! – кажа лiска.
– А я не маню, каб я жыла. Ну, калi ня верыш, дык падай мне памяло праз аконца, галубок!
Адчынiў пеўнiк акенца i дае ёй памяло, а лiска не за памяло, а за яго ды наўцекi.
Стаў пеўнiк галасiць:
Коцiку-брацiку,
Мяне лiска схапiла,
Зубамi крыльцы шчамiла,
Ды нясе мяне ў цёмныя лясы,
За высокiя горы,
У глыбокiя норы!
Ратуй мяне!
Шкада стала коцiку пеўнiка. Ён, як мага ў пагоню пагнаўся. Лiсiцу дагнаў, за валасы надраў, пеўнiка адабраў.
– Ну – кажа пеўнiку: – глядзi-ж больш нiкому не адчыняй хаткi. Бо цяпер пайду далей, за горы.
I ў другi раз прыбягае лiска.
– Пеўнiк, пеўнiк, адчынi! Пазыч мне лапату, прыехалi госьцi з Замосьця, няма чым пiрагi ў печ садзiць.
– Не, – кажа пеўнiк, – не адчыню, бо ты мяне зрадзiш.
– Не, не, пеўнiчку, далiбо не абману.
Дык пеўнiк, як добры дурань, адчынiў дзьверы i дае лапату, а лiска за пеўнiчка i ў ногi.
Яшчэ мацней стаў крычаць пеўнiк:
Коцiку-брацiку,
Мяне лiска схапiла,
Зубамi крыльцы шчамiла,
Ды нясе мяне ў цёмныя лясы,
За высокiя горы,
У глыбокiя норы!
Ратуй мяне!
Чуць толькi пачуў коцiк пеўнiкаў крык. Бегчы ды бегчы, бегчы ды бегчы насiлу дагнаў лiску зь пеўнiкам. Калi-ж узлаваўся каток, як стаў лiсiцу за патылiцу драць! Пусьцiла лiсiца пеўнiка ды ходу.
Прывёў коцiк пеўнiка дахаты.
Назаўтра йзноў кажа яму:
– Сяньня я пайду яшчэ далей. А ты-ж глядзi, не ашукайся. Бо калi йзноў паслухаеш лiскi, дык яна цябе зьесьць.
Лiска пад акном пiльнавала. Як толькi каток адыйшоўся, яна йзноў пад аконца прыбегла.
– Пеўнiк, пеўнiк, адчынi! Ехалi баяры, рассыпалi проса, няма каму пазьбiраць! Iдзi памажы.
– Хлусiш. Ты йзноў хочаш мяне ашукаць, – кажа пеўнiк.
А лiска хiтра сьмяецца ды кажа:
– А якi-ж ты недаверлiвы! Ды глянь-жа сам, калi ня верыш! А я пабягу хутчэй зьбiраць проса. – I сьхiлiлася за сьцяну.
Выхiнуўся пеўнiк праз аконца, а лiска – хоп – за яго ды ў лес.
Крычэў, крычэў пеўнiк, але коцiк яго ўжо не пачуў.
Прыходзiць коцiк дамоў, а ў хатцы нiкога няма, i аконца адчынена. Здагадаўся коцiк, што лiска такi схапiла пеўнiка.
Горка стала коцiку. I пачаў ён у дарогу зьбiрацца, пеўнiка ратаваць. Надзеў боты-скараходы, да боку шаблю прычапiў, узяў з сабою скрыпачку й пайшоў.
Iшоў ды iшоў, iшоў ды iшоў, сустракае зайчыка.
– Зайчык, зайчык! Цi ня бачыў ты лiскi бягучы, пеўнiка нясучы?
– Бачыў, – кажа зайчык вось у тую нару пабегла.
А тым часам у лiсчынай хатцы ўжо ў печы палiцца, ў сагане вада грэецца, нож ляжыць навостраны пеўнiка рэзаць.
Сеў каток каля нары, на скрыпцы зайграў ды й запяяў:
Дылi, дылi, скрыпачка,
Залатыя струначкi!
А ў норцы лiсачка,
А ў лiскi новы двор,
Тры дачкi на выбор.
Лiска перапынiла работу на кухнi. Пасылае старэйшую дачку Чучалку:
– Паглядзi, Чучалка, што там за панiч пад варотамi пяе?
Выйшла Чучалка, а коцiк яе – хапець за карак, – ды ў торбу. А сам яшчэ гучней грае ды сьпявае:
Дылi, дылi, скрыпачка,
Залатыя струначкi!
А ў норцы лiсачка,
А ў лiскi новы двор,
Тры дачкi на выбор.
Пасылае лiска сярэднюю дачку Пачучалку.
– Схадзi, паглядзi, Пачучалка, чаму гэта Чучалка так забавiлася, мабыць, дужа важныя панiчы прыехалi?
Выбегла Пачучалка, падскокваючы, за вароты. А коцiк яе – хапець за карак, – ды ў торбу. А сам яшчэ гучней грае ды сьпявае:
Дылi, дылi, скрыпачка,
Залатыя струначкi!
А ў норцы лiсачка,
А ў лiскi новы двор,
Тры дачкi на выбор.
Адна тая Чучалка харошая,
Другая Пачучалка прыгожая
А трэйцяя меншая,
Мабыць прыгажэйшая.
Лiска аж аблiзнулася, так спадабалася ёй каткова песьня.
– Iдзi й ты, – кажа да меншай дачкi. – Пэўна там знатныя панiчы прыехалi.
Выбегла й трэйцяя дачка. А коцiк – хапець – за яе ды ў торбу.
Тады ў хату лiсчыну ўбег ды закрычэў:
– Гэй, ты, старая лiсiца! Дзе пеўнiка падзела?
– А мой-жа ты, сакалочак! А мой-жа ты каласочак! А я й повiдам ня бачыла, а я й почутам ня чула!
Але коцiк яшчэ мацней крыкнуў:
– Аддай пеўнiка, бо як бач сваiх дачок аглядаць ня будзеш! – I замахнуўся шабляю.
Спалохалася лiсiца. Пеўнiка аддала, а сабе дачок забрала.
З тэй пары разумнейшы стаў пеўнiк. I сталi яны з коцiкам дружна жыць.
А лiска й дагэтуль сватоў чакае. Нiхто яе дачок замуж не бярэ, бо дужа-ж яны хiтрыя.
БАРАН БОК АБАДРАН
Быў раз дзед, а ў таго дзеда баран. I захацеў той дзед зарэзаць свайго барана. Толькi пачаў рэзаць, трошкi бок абадраў, а баран усхапiўся ды ўцёк i схаваўся ў лiсiную норку.
Прыйшла лiса ў норку, ажно там нехта сядзiць. Спужалася лiсiца i пытаецца:
– Хто там?
А баран ёй адказвае:
– Я баран, бок абадран, чатыры нагi, два рагi, – як дам рагамi, дык ты паляцiш уверх нагамi!
Лiсiца спужалася i пабегла ваўка прасiць.
– А воўчанька ты мой, а кумочак мой, – хадзi, памажы маёй бядзе, паглядзi, хто гэта ў мяне ў норцы сядзiць.
Паслухаў воўк лiсу, пайшоў зь ёю ў нару выганяць барана. Прыйшоў, ды сап, сап – носам нюхае.
– Хто там?
– Я баран, бок абадран, чатыры нагi, два рагi, – як дам рагамi, дык ты паляцiш уверх нагамi!
Воўк спужаўся ды ўцёк. Пайшлi яны зь лiсiцай ды к медзьвядзю, пачалi медзьвядзя прасiць:
– Мядзьведзiнка, бацiнка, – хадзi, памажы нашай бядзе, паглядзi, хто гэта ў лiсiнай норцы сядзiць.
Паслухаў мядзьведзь, пайшоў зь iмi да норкi, прыйшоў, ды пытаецца:
– А хто там? А баран яму:
– Я баран, бок абадран, чатыры нагi, два рагi, – як дам рагамi, дык ты паляцiш уверх нагамi!
Мядзьведзь спужаўся, ды ўцёк.
Iдуць яны, iдуць каля саду, ды бачаць – ляцiць пчолка. Давай яны гэтую пчолку прасiць.
– Пчолка, душачка, – хадзi, паглядзi, хто гэта ў лiсiнай норцы сядзiць.
Паляцела пчолка зь iмi, прыляцела i пытаецца:
– А хто там?
– Я баран, бок абадран, чатыры нагi, два рагi, – як дам рагамi, дык ты паляцiш уверх нагамi!
А пчолка ня спужалася, – у норку, ды давай кусаць барана за абарваны бок.
Баран спалохаўся, выскачыў з норкi, ды давай уцякаць.
ВОЛ
Быў сабе вол, баран, гусак i пеўнiк. Надыходзiла зiма, дык вол кажа:
– Ведаеце што? – зiма надыходзiць, холад будзе, – пастаўма хатку.
Дык тыя на яго як напалi:
– Выдумаў лiха знае што! Дык стаў сам, калi такi майстра. У нас ёсьць пер'е, у барана – воўна, то й не памерзьнем.
– Ну, як сабе хочаце, а я сваё зраблю.
Як тыя пайшлi, вол паставiў хатку, нанасiў сена, саломы й ляжыць сабе, як пан.
Вось надыйшла зiма з марозам. Прыбягаюць да яго пеўнiк, баран i гусак.
– Пусьцi нас, дзядзька, у хатку, бойся Бога, такi мароз, мы памерзьнем!
А гусак падняў ножку й кажа:
– Бач, дзядзька, якiя ў мяне ножкi чырвоныя! – зараз паадпадаюць.
– А вы, – кажа вол, – гультаi! Ня пушчу! Як хаткi, дык няма каму паставiць, а як пагрэцца, то ёсьць каму!
Але тыя як пачалi лемантаваць, прасiцца: "А мой дзядзечка, а мой ты такi, а мой сякi, а мой гэтакi!" – вол пашкадаваў i пусьцiў. Дык пеўнiк зараз палез на печ грэцца, гусак ходзячы па хаце ўсё тупоча, каб ногi разагрэць, баран лобам у сьцяну лупiць – грэецца, а вол есьцi iм варыць.
Ано-ж прыходзiць воўк, адчыняе ад хаткi дзьверы, а баран гэтта як вытне яму раз лобам, як не паправiць; гусак давай шчыпаць, вол рагамi, а певень на печы спалохаўся i ўсё крычыць: "Ка-ка-рэ-ку". Воўк як не панясецца наўцекi да сваiх i кажа:
– А мае-ж вы браткi, мае саколiкi, гэта-ж у лесе кавалi хатку паставiлi паўнютка кавалёў! Як увайшоў, дык адзiн як даў мне молатам, другi вiламi зялезнымi, а трэцi давай шчыпцамi цiснуць, а яшчэ адзiн нейдзе зь печы ўсё крычыць: "Ды падавайце-ж мне яго сюды! Ды падавайце-ж мне яго сюды!" Мала я не абамлеў. Маю я шчасьце, што гэтак ня было, бо, каб ня дай Божа, дык той, зь печы зьлезшы, чыста зь мяне скуру зьдзёр-бы.
КУРАЧКА-РАБКА
Жыў дзед, жыла бабка. Была ў iх курачка-рабка. Нанесла курачка яечак поўны падпечак. Сабрала бабка яечкi ў чарапiцу ды паставiла на палiцу. Мышка бегла, хвосьцiкам махнула, чарапiца ўпала, яечкi пабiлiся.
Плача дзед, плача бабка, курачка кудахча, вароты скрыпяць, трэскi ляцяць, сарокi трашчаць, гусi крычаць, сабакi брэшуць.
Iдзе воўк:
– Дзедка, бабка, чаго вы плачаце?
– Як-жа нам ня плакаць? Была ў нас курачка-рабка. Нанесла курачка яечак поўны падпечак. Сабрала бабка яечкi ў чарапiцу ды паставiла на палiцу. Мышка бегла, хвосьцiкам махнула, чарапiца ўпала, яечкi пабiлiся.
I воўк завыў.
Iдзе мядзьведзь:
– Воўк, чаго выеш?
– Як-жа мне ня выць? Жыў дзед, жыла бабка. Была ў iх курачка-рабка. Нанесла курачка яечак поўны падпечак. Сабрала бабка яечкi ў чарапiцу ды паставiла на палiцу. Мышка бегла, хвосьцiкам махнула, чарапiца ўпала, яечкi пабiлiся. Плача дзед, плача бабка, курачка кудахча, вароты скрыпяць, трэскi ляцяць, сарокi трашчаць, гусi крычаць, сабакi брэшуць... А я брахаць ня ўмею, дык i завыў.
Выслухаў мядзьведзь казку i адарваў сабе хвост.
Так з таго часу i жыве з куртатым хвастом.
ЛIСIЦА I ДРОЗД
Жылi дзед i баба. Дзед у лес хадзiў дровы сячы, а баба дома была, пiрагi пякла.
Аднаго разу злавiў дзед у лесе дзiкага парсючка i прынёс яго дахаты. Харошы быў парсючок – стракаценькi ды паласаценькi.
Пачала баба парсючка кармiць – i цестам, i мукою, i сьвежаю травою.
Але, вядома, дзiк – яму жалудоў давай. Цягне яго ў лес па жалуды.
Нiчога ня зробiш, пачала яго баба ў лес пускаць, жалуды зьбiраць. Цэлы дзень ён у лесе гуляе, а нанач дахаты бяжыць. Такi добры парсючок быў!
Аднойчы бяжыць ён у лес, а насустрач яму галодны воўк.
– Парсюк-парсючок, дзiк-дзiчок, – кажа воўк, – я цябе зьем.
Парсючок хiтры быў, падумаў i адказвае:
– Ня еж мяне шэры воўк, лепш iдзi iз мною на жалудовую палянку: там чарада гусей ходзiць.
А воўк да гусей вельмi ахвочы. Паверыў ён дзiчку-парсючку i пайшоў за iм на жалудовую палянку.
На дарозе была вялiкая воўчая яма. Парсючок яе ведаў ды абыйшоў, а воўк бух у яму! I сядзiць там.
Назаўтра парсюк зноў пайшоў на жалудовую палянку.
Iдзе ды iдзе, сустракае яго лiсiца.
– Куды iдзеш, парсючок?
– Па жалуды.
– Вазьмi i мяне з сабою.
– Хадзем.
Iдуць яны, iдуць, падыйшлi да ямы. Парсючок абыйшоў яму, а лiсiца – бух! ваўку на галаву.
На трэйцi дзень сустракае парсюка заяц.
– Куды iдзеш, парсючок?
– Па жалуды.
– Вазьмi i мяне з сабою.
– Хадзем.
Дайшлi да ямы – i заяц туды паляцеў. Стала iх цяпер у яме трое: воўк, лiсiца i заяц.
Сядзяць яны ў яме, захацелi есьцi. Лiсiца кажа:
– Давайце крычаць: хто слабей крыкне, таго зьядзём.
Крыкнуў воўк – моцна.
Крыкнула лiсiца – таксама ня надта слаба.
Крыкнуў заяц – зусiм слаба: толькi пiскнуў.
Ну, яго i зьелi. Воўк усе косьцi паеў, а лiсiца кiшкi сабе ўзяла i ў пясок закапала.
Назаўтра ўзноў прагаладалiся. Лiсiца дастала кiшкi ды есьць патроху.
– Што гэта ты, кумка, ясi? – пытаецца воўк.
– Кiшкi.
– Дзе ты iх узяла?
– Лапаю сабе жывот распарола i дастала.
Воўк паверыў, распароў сабе кiпцюрамi жывот ды сканаў.
Лiсiца i яго зьела.
Прыляцеў да ямы дрозд. Лiсiца просiцца ў яго:
– Дрозьдзiк-драздок, вызвалi мяне зь ямы!
– Як-жа я цябе вызвалю?
– Накiдай у яму гальля, i я вылезу.
Дрозд накiдаў гальля, лiсiца вылезла зь ямы i кажа:
– Дрозьдзiк-драздок, вызвалiў ты мяне?
– Вызвалiў.
– Накармi-ж цяпер мяне.
– Як-жа я цябе накармлю?
– Вунь баба на поле iдзе, мiску блiноў кясе. Ты заляцi ёй наперад ды сядзь на дарозе.
– I ўсё?
– Усё.
Паляцеў дрозд i сеў пасярод дарогi. Баба ўбачыла дразда, паставiла мiску з блiнамi i кiнулася яго лавiць. А лiсiца схапiла блiны ды за кусты.
Наелася лiсiца блiноў, прыйшла к дразду:
– Дрозьдзiк-драздок, вызвалiў ты мяне?
– Вызвалiў.
– Накармiў?
– Накармiў.
– Цяпер напаi.
– Як-жа я цябе напаю?
– А вунь, бачыш, чалавек бочку зь пiвам вязе. Ты ўзьляцi на бочку ды дзяўбi затычку.
– I ўсё?
– Усё.
Паляцеў дрозд, сеў на бочку ды давай дзяўбсьцi затычку.
Убачыў гэта фурман, схапiў кол ды па дразду. Дрозд узьляцеў угару, а фурман з усяе сiлы – па бочцы! Бочка разьбiлася, пiва вылiлася. Цэлая лужына налiлася.
Паехаў чалавек, бядуючы, далей, а лiсiца напiлася пiва з лужыны, колькi ёй хацелася, ды пабегла да дразда:
– Дрозьдзiк-драздок, вызвалiў ты мяне?
– Вызвалiў.
– Накармiў?
– Накармiў.
– Напаiў?
– Напаiў.
– Цяпер пацеш ты мяне.
– Як-жа я цябе пацешу?
– А вунь на таку дзед з бабаю гарох малоцяць. Ляцi туды i садзiся на лоб то бабе, то дзеду.
– I ўсё?
– Усё.
Паляцеў дрозд на ток, сеў бабе на лоб. Убачыў дзед дразда ды – трах! цэпам. Але не па дразду, а па бабiным лобе. Дрозд фыркнуў i перасеў на дзедаў лоб. Тады баба з крыкам: "А кыш!" – бах цэпам дзеду ў лоб!..
Лiсiца аж качаецца ад сьмеху, пазiраючы, як дзед малоцiць бабiн лоб, а баба – дзедаў.
Набiлi яны сабе гузакоў, кiнулi малацьбу ды пайшлi дахаты прымочкi на лобе ставiць.
А дразду хоць-бы што – паляцеў сабе ў лес, пасьвiстваючы.
ДЗЯЦЕЛ, ЛIСIЦА I ВАРОНА
Выдзеўб дзяцел у васiне дуплё, збудаваў гняздо i вывеў дзетак – траiх дзятлянятак.
Растуць малыя, а дзяцел цешыцца: "Выгадую, думае, дзяцей – на старасьць падмога будзе..."
Ды недарэмна кажуць: "Хто-б дзятла ведаў, каб не яго доўгi нос?" Ня ўмеў ён радавацца сам сабе, а раструбiў на ўвесь лес пра сваiх дзяцей. Каго нi спаткае – усiм хвалiцца: "Якiя ў мяне слаўныя дзеткi! I разумныя, i прыгожыя. Другiх такiх няма нi ў кога..."
Дачулася пра гэта лiсiца. Захацелася ёй маладых дзятлянятак пакаштаваць. Але як-жа iх з гнязда дастаць? На дрэвы лазiць лiсiца спрыту ня мае.
Дзяцел дзяцей гадуе, – кормiць, поiць, а лiсiца каля асiны пахаджвае, зубы выскаляе i ўсё думае, як дзятлянятак iзь сьвету зьвесьцi.
I надумалася-такi. Падыходзiць аднойчы да асiны ды давай хвастом па камлi стукаць.
Высунуў дзяцел галаву з дупля:
– Што ты, лiсiчка, робiш? Навошта маiх дзяцей пужаеш?
– Вось як, – кажа лiсiца, – дык у цябе i дзецi ёсьць?
– Ёсьць, – адказвае дзяцел. – I такiя-ж слаўныя дзеткi!
– Ну дык выганяй iх вон, ды сам выбiрайся, бо я зараз буду дрэва секчы...
– Навошта табе гэта дрэва? – пытаецца дзяцел.
– Як гэта навошта? На дровы папiлую, у печы палiць буду!
– Ой, лiсанька, ой, матанька! – пачаў прасiцца дзяцел. – Дай хоць дзяцей пагадаваць, тады i сячы сабе дрэва. Куды-ж я цяпер з малымi падзенуся?
А лiсiца яшчэ мацней стукае хвастом па дрэву:
– Не магу я чакаць, пакуль ты дзяцей пагадуеш! Хто-ж вiнаваты, што ты якраз на гэтай асiне гняздо зрабiў! Мала лесу было, цi што?
– Яно то праўда, – кажа дзяцел, – лесу нямала. Ды хто мог ведаць, што табе гэтая старая трухлявая асiна на дровы спатрэбiцца...
– Трэба было запытацца, раней чым гняздо рабiць, – злуецца лiсiца. – Сам вiнаваты.
Пачухаў дзяцел сваю стракатую галаву:
– Што-ж мне рабiць, лiсанька? Дай раду.
Аблiзалася хiтрая лiсiца, пакруцiла хвастом ды кажа:
– Ськiнь мне адно дзiця, тады ня буду секчы дрэва.
Падумаў дзяцел – шкада дзiцяцi.
– Пачакай, лiсiчка, хоць да заўтра, – просiцца ён. – Дай хоць трохi зь дзяцей пацешыцца.
– Добра, – згадзiлася лiсiца. – Прыйду заўтра.
Сядзiць дзяцел у дуплi, бядуе i ўсё думае, як яму ад лiсiцы ўратавацца. Ды нiчога прыдумаць ня можа. Нiчога ня зробiш, прыдзецца аддаць адно дзятлянятка, хоць двое яму застануцца.
Тым часам прылятае да яго ў госьцi кума – шэрая варона.
– Так i так, – кажа ёй дзяцел, апусьцiўшы нос. – Не да гасьцей мне кумка: маё роднае дзiця лiсiца адбiрае...
Варона была птушка старая i разумная, не такая, як iншыя.
– Дурань ты, – кажа яна, – не аддавай!
– Дык-жа лiсiца дрэва сьсячэ i ўсё роўна загубiць нас.
– Гэта яна толькi страшыць цябе. Як прыйдзе заўтра, ты скажы ёй: "Сячы сабе, я цябе не баюся!".
Зарадаваўся дзяцел, падзякаваў вароне-куме за разумную параду i навет добра пачаставаў яе за гэта жукамi-караедамi.
Прыбягае назаўтра лiсiца.
– Ну, дзяцел, – кажа, – ськiдай дзiця, а то зараз дрэва сьсяку.
А дзяцел высунуў свой доўгi нос з дупля i кажа:
– Сячы сабе, я цябе не баюся!
Зьдзiвiлася лiсiца – адкуль толькi дзяцел розуму набраўся?
– Хто цябе навучыў так гаварыць? – пытаецца яна.
– Сваячка мая – варона-кума, – сьмела адказаў дзяцел.
Узлавалася лiсiца на дзятлаву куму – шэрую варону. "Пачакай-жа, – думае, я ёй не дарую гэтага". I пайшла прэч, глытаючы сьлiну.
Думала яна, думала, як вароне адпомсьцiць, i надумалася-такi. Выбегла на палянку, лягла i прыкiнулася мёртвай.
Убачыла гэта варона з дрэва. "Эгэ, – зарадавалася яна, – нядрэнная спажыва валяецца".
Тут яна крыльлямi – мах, мах! I, як бачыш, каля лiсiцы апынулася. Дзяўбанула спачатку ў хвост, каб праверыць, цi сапраўды лiсiца мёртвая. А тая – навет не зварухнулася. Ляжыць, як дохлая.
Варона пасьмялела, падскочыла да галавы i ўжо намерылася дзяўбануць у вока... А лiсiца як усхопiцца ды цап варону за нагу!
– Ага! – зарагатала лiсiца, выскалiўшы зубы. – Папалася мне на абед замест дзятляняцi. Будзеш ведаць, як дзятла вучыць.
– Ну што-ж, – кажа варона, – перахiтрыла ты мяне. Цяпер я толькi аднаго баюся: каб ты ня мучыла мяне так, як твая мацi мучыла маю мацi.
– А як-жа яна мучыла? Нешта я ня памятаю.
– Бо ты малая тады была...
– Дык раскажы хоць, – зацiкавiлася лiсiца.
– Добра, раскажу, – згадзiлася варона. – Было яно так. Твая мацi злавiла маю мацi. Вось як ты мяне цяпер.
– Ну, вядома, – перапынiла яе лiсiца. – Мая мацi была не такая дурная, як твая.
– Так, так, – адказала варона. – Яна, i праўда, была разумная, твая мацi, бо не захацела есьцi маю мацi зь пер'ем: пер'е-ж нясмачнае!
– Вядома, нясмачнае, – падтакнула лiсiца.
– Дык твая мацi зрабiла вось як: узяла два рэшаты, усадзiла туды маю мацi, потым склала рэшаты адно да аднаго ды як пусьцiла з крутой гары, дык на маёй мацi нi пярынкi не засталося – усё чыста асыпалася. Брр! – скаланулася варона. – Гэта самая страшная пакута для нас, варон...
"Добра-ж, – падумала лiсiца. – Ня буду я дурнейшай за сваю мацi".
Дастала яна два рэшаты, усадзiла туды дзятлаву куму ды i пусьцiла рэшаты з крутой гары. Рэшаты разьехалiся ў бакi, а варона ўзьнялася i паляцела на дрэва.
ХВАСТЫ
Быў такi час на зямлi, калi зьвяры ня мелi хвастоў. Заязь страшэнна дакучала iм: абаранiцца зьвяры ня мелi чым. I вось аднойчы ад ляснога цара выйшаў загад, каб зьвяры йшлi хвасты атрымлiваць. Пайшлi ганцы ўва ўсе канцы з пушчаў, лясоў i палёў склiкаць зьвяроў. Паведамiлi ваўка, лiсiцу, кунiцу, пабудзiлi й мядзьведзя ў яго бярлозе.
– Добра, – кажа Мiшка: – я зараз прыйду, адно загляну да старое лiпы, цi не знайду там чаго пасьнедаць.
Запраўды, у дуплё старое лiпы дзiкiя пчолы нанасiлi шмат мёду. Стаў Мiшка ламаць дуплё ды выграбаць мёд. Пчолы жалiлi яго, але ён не зважаў на гэта, заграбаў мёд i пчол i парахню, што прыстала да мёду, еў усё ды толькi мармытаў ад асалоды. Наеўшыся, ён ужо хацеў iсьцi на сходку, аж глянуў, што шэрсьць уся выпацкана ў мёд ды парахню.
– Не, – падумаў Мiшка, – у такiм гарнiтуры йсьцi на сходку нельга. – Сеў ён i пачаў вылiзваць сабе бруха. А сонейка так добра грэла, што Мiшка разамлеў i не заўважыў, як моцна заснуў.
Тымчасам на сходку ўжо сталi зьбiрацца зьвяры. Першай прыбегла лiсiца й выбрала сабе самы прыгожы пушысты хвост. Потым – кунiца, вавёрка. Бык выбраў сабе хвост зь мяцёлкай на канцы, конь – з даўгiмi валасамi, каб лепш было змагацца з мухамi ды аваднямi. Падбег i зайчык, але, пачуўшы страшэнны гармiдар, спалохаўся ды схаваўся ў кусты; сядзеў там, пакуль усе зьвяры разыйшлiся i ў лесе стала цiха. Вылез зайчык з кустоў i нясьмела падыйшоў да ляснога цара.
– Дзе-ж ты быў – кажа цар, – то-ж усе хвасты ўжо разабралi, астаўся толькi адзiн маленькi.
– То-ж такi мне й трэба – узрадаваўся зайчык. – даўгi хвост толькi перашкаджаў-бы мне ад ваўкоў ды сабак уцякаць, а гэты будзе якраз.
Фарсiста прычапiў зайчык свой хвост i весела паскакаў.
А тымчасам прачнуўся й мядзьведзь i раптам успомнiў, што ён мусiў iсьцi на сход. Глянуў, а сонца ўжо зусiм над лесам павiсла. З усiх ног кiнуўся Мiшка бегчы. Бег, бег, аж засопся. Але ў тым месцы, дзе была сходка, ужо нiкога ня было.
– Што-ж мне цяпер рабiць, – думае мядзьведзь – усе будуць мець хвасты, адзiн я застануся без хваста. – Гэтак iдзе ён злосны, аж бачыць на пяньку барсук пакручваецца i ўсё на свой прыгожы хвост глядзiць.
– Паслухай, барсуча, – кажа мядзьведзь, – нашто табе такi вялiкi хвост? Аддай мне хоць палавiну.
– Што ты? – кажа барсук – як-жа можна? То-ж увесь фасон прападзе.
– Не дасi, – сказаў мядзьведзь ды палажыў лапу барсуку на голаву, – не дасi па дабру, дык сiлай вазьму.
– Ня дам – крыкнуў барсук, ды як рвануўся, дык i вырваўся. Але ў мядзьведзя ў лапе засталася доўгая паласа барсуковае скуры. Адарваў мядзьведзь кавалак гэтае скуры, прычапiў сабе, дзе павiнен быць хвост, ды пайшоў даядаць мёд. А барсук бег, бег, дзе нi схаваецца, усё яму здаецца, што мядзьведзь усьлед тупае. Урэшце выкапаў ён глыбокую нару, залез у яе й сядзеў там цэлыя днi. Толькi калi месяц узыйходзiў над лесам, вылазiў ён пашукаць чаго-колечы зьесьцi. Там у нары ў барсука дзецi нарадзiлiся. I вось аднойчы недалёка ад гэтае нары бегла лiсiца. Чуе яна, што нешта пiшчыць. Глянула яна на дрэвы, агледзела ўсе кусты – нiчога няма. Прыслухалася лiсiца i здалося ёй, што нешта пiшчыць пад зямлёй. Глядзiць, аж нара. Палезла лiсiца ў нару, аж там барсук.
– Што гэта табе, барсуча, наверсе цесна стала, што ты пад зямлю залез?
– А так, цесна. – Ды расказаў лiсiцы, як мядзьведзь хацеў забраць у яго хвост. Выслухала лiсiца, хiтра засьмяялася ды кажа:
– Хлусiш ты, барсук. Ня веру я твайму нiводнаму слову.
– Ня верыш, дык я цябе пераканаю. – I вылез з нары. Праўда, лiсiца пабачыла, што ў барсука ад галавы праз усю сьпiну белая паласа. Паверыла лiсiца й не на жарт спалохалася.
– Што-ж, – падумала яна – калi ён хацеў забраць барсукоў хвост, дык мой-жа прыгажэйшы. – I пабегла шукаць сабе сховiшча. Але дзе яна нi хавалася, усё ёй здавалася, што мядзьведзь яе знойдзе. Гэтак прабегала яна ўсю ноч i не магла супакоiцца. А пад ранiцу, як i барсук, выкапала сабе глыбокую нару, залезла ў яе, накрылася сваiм прыгожым пушыстым цёплым хвастом i спакойна заснула.
РАКАЎ ГНЕЎ
Загневаўся рак на Бога.
– Дрэнны лёс прызначыў мне Бог, – кажа ён – цэлы век на цёмным дне поўзаць мне суджана; нi сьвету, нi цяпла, нi радасьцi, нi вясёласьцi.
Запоўз рак у цёмную нару i сказаў:
– Лепш памру я тут, а назад ня вылезу.
I сказаў Бог Сонцу, каб яно ўгаварыла рака.
Блiснула сонейка сваiмi коскамi сьвету й прамовiла:
– Рача, рача, ня гневайся! Усiм Бог прызначыў жыцьцёвую дарогу. Вось бачыш, рача: мiльёны гадоў хаджу я тэй самай дарогай i кажны год пасылаю на зямлю аднолькавую колькасьць цяпла й сьвятла. Кажны год бывае сьцюдзёная зiма, а па зiме прыходзiць радасная вясна й лецейка. Кажнаму суджана цярпець Бяду й Нядолю, але кажнага суцяшае Радасьць i Ўцеха. Адпусьцiся-ж рача, ня гневайся!
– Тваё сьвятло да мяне амаль не даходзiць, – сказаў рак i ня вылез з нары.
Паслаў Бог ластаўку прасiць рака.
– Рача, рача, ня гневайся! – прашчабятала ластаўка. – Кажнага ў жыцьцi спатыкаюць Бяда й Нядоля. Вось хоць-бы ўзяць i маё жыцьцё. Маленькая й безбаронная я птушачка. I кот i навет мыш-кажан мяне загрызьцi могуць, i ястраб i варона заклююць, i навет верабей зь мяне назьдзекуецца. А як дзетак сваiх гадую! Зьлепiш гэта гнязьдзечка дзесь пад страхою. Добра, калi добрыя дзецi будуць у гаспадара, тады я вывяду сваiх дзетак. Але часта бываюць i распусьнiкi i споруць палкамi маё гнязьдзечка, i дзетак маiх зьнiшчаць. Вось i плач усё жыцьцё па дзетках сваiх. А колькi нас гiне, калi мы пералятаем на зiму ў цёплыя краiны! Богу аднаму ведама.
– Ты маеш волю i ведаеш сьвет, – сказаў рак i яшчэ далей пацiснуўся ў нару.
Паслаў Бог дрэва.
– Рача, рача. Ня гневайся! – сказала пахiлая вярбiна. – Няма больш бяздольнага жыцьця, як маё жыцьцё. Сам ты бачыш, якi лёс мне Бог прызначыў. Вось стаю я на беразе рэчкi цэлае жыцьцё. Вада агольвае карэньнi мае, вецер зрывае лiсты мае. Пастушкi абразаюць мае галiнкi. Узiмку ўся я ледзянею ад холаду. А рэчка ня мае лiтасьцi i вось падмые яна мае карэньнi, i халодная вада пахавае маё цела.
– Але ты можаш аглядаць Божы сьвет, – сказаў рак i з нары ня вылез.
Сказаў Бог каню, каб ён перапрасiў рака.
Падыйшоў худы конь да рэчкi, страсянуў грываю ды сумна апусьцiў галаву:
– Рача, рача, – прамовiў ён: – што ты ўздумаў? Памiраць хочаш? Ты думаеш, што маё жыцьцё лепшае за тваё? Паглядзi на маё цела! Ты бачыш раны i гузы. Гэта ад хамута ды ад пабояў. Увесь век цягаю цяжары. А калi сiлы мне не хапае, дык яшчэ й палкамi падганяюць. Адзiная ўцеха, калi выдарыцца добры гаспадар, дык часам па шыi палопае, пахвалiць мяне за шчырую працу. I ўсё-ж такi я не хачу памiраць.
Высунуўся рак з вады й сказаў горасным голасам:
– Цябе хоць калi пашкадуюць, а мяне нiхто й нiколi, – i палез узноў у нару, яшчэ далей у яе пацiснуўся.
Паслаў Бог жыта.
Скланiла жыцейка свой каласок над рэчкаю ды прыемным галаском прамовiла:
– Рача, рача! Ня гневайся! Паслухай ды паглядзi на маё жыцьцё! Вось калi мае зярняткi кiдаюць у сырую зямлiцу, я пускаю чырвоненькi парасток. Радасна мне. Неўзабаве пышнаю, густою, зялёнаю руньню пакрываю я зямлiцу. Кажуць усе: – Вось харошая рунь, – i цешацца зь мяне. Ды нядоўга трывае мая ўцеха. Прыходзiць халодная восень. Мароз скуе грудзi зямлi. Па мне пачынаюць таптацца i нiшчыць: i хатняя жывёла, i дзiкiя зьвяры, i птушкi. Потым тоўсты пласт сьнегу закрывае мяне, i ўсю доўгую халодную зiму я замiраю.
Але зiма ня вечная. Прыходзiць цёплая вясна. Злазiць сьнег з палёў. Падымаецца сонейка й пасылае цяпло на зямлю. Вось зноў я абуджаюся да жыцьця. Зноў пакрываю зеленьню поле ды цягнуся ўгару да яснага сонейка. Церазь месяцаў два выплывае мой прыгожы каласок. Ён так радасна гайдаецца на сонцы i ўдыхае ў сябе сьвежае паветра. Яшчэ зь месяц, – i каласкi мае закрасуюць брылянцiстай красою. Але-ж падумай сабе, рача. Мусiць кажная радасьць зьмяняецца сумам. Налiваюцца мае каласкi поўным зернем. Хораша жаўцее нiва, а людзi з уцехаю глядзяць на мяне. I вось тады пачынаецца пакута мая.
Прыходзяць на поле жнеi. Зразаюць мае сьцеблi вострымi сярпамi, зьвязваюць у цесныя снапы, сушаць мяне на сонцы, а потым, навалiўшы на цяжкi воз, вязуць у гумно. Нядоўга я маю супакой у гумне. Пачынаюць мяне малацiць. Б'юць мяне, мятушаць, аддзяляюць мае косьцi ад цела. Потым веялкаю аддзеляць мае зярняткi i ссыпаюць у засек. Ды што-ж ты думаеш, канец маёй пакуце? Яна толькi пачынаецца. Насыпаюць гэта маiх зярнят у мяшкi й вязуць да млына i перацiраюць мяне на муку. Далей ужо каля мяне бярэцца гаспадыня, каб сьпячы з мукi смачны хлеб.
Вось мокну я, мокну ў дзяжы, кiсну я, кiсну; месяць мяне, перакiдаюць; потым, скачаўшы баханку, кiдаюць мяне ў напаленую да чырвана печ. Рача, рача! Цi-ж можаш ты сабе ўявiць тую пакуту, якую мне трэба цярпець у печы?
Ой, цяжка, ой, страшна. Ты гэтак нi разу не пакутваў. Тады толькi страшэнная боль усьцiшыцца, калi дастануць мяне зь печы i абальюць халоднай вадзiцаю.
I ўсё-ж такi я ня гневаюся на Бога.
Заварушыў рак сваiмi доўгiмi вусамi i вылез з нары.
ЗАЯЦ I ВОЖЫК
У вадзiн ясны сонечны дзень стаяў вожык каля дзьвярэй свайго дому, склаўшы рукi на жываце, i напяваў песеньку. Сьпяваў ён сваю песеньку, сьпяваў i раптам уздумаў: "Пайду я на поле ды на сваю бручку зiрну. Пакуль мая жонка дзяцей мые ды апранае, я пасьпею i ў поле схадзiць i вярнуцца дадому".
Пайшоў вожык i сустрэўся падарозе з зайцам, якi таксама йшоў у поле на сваю капусту паглядзець.
– Добры дзень, паважаны заяц! Як вы маецеся?
А заяц быў вельмi важны й горды. Замест таго, каб ветлiва прывiтацца з вожыкам, ён толькi кiўнуў галавою ды сказаў груба:
– Што гэта ты, вожык, так рана па полi лётаеш?
– Я на шпацыр выйшаў, – кажа вожык.
– На шпацыр? – запытаўся заяц насьмешлiва. – А па-мойму, на такiх кароценькiх ножках далёка ня зойдзеш.
Пакрыўдзiўся вожык за гэткiя словы. Ня любiў ён, калi гаварылi пра ягоныя ногi, якiя запраўды былi кароткiя ды крывыя.
– Цi ня думаеш ты, – запытаўся ён у зайца, – што твае ногi бегаюць хутчэй i лепш?
– Вядома, – адказаў заяц.
– А цi ня хочаш ты зы мною навыперадкi пабегчы? – пытаецца вожык.
– З табою навыперадкi? – кажа заяц. – Не сьмяшы ты мяне, калi ласка. Няўжо-ж ты на сваiх крывых нагах мяне абгонiш?
– А вось пабачым, – адказвае вожык. – Убачыш, што абганю.
– Ну, давай пабяжым, – кажа заяц.
– Пачакай, – адказвае вожык, – спачатку я схаджу дадому пасьнедаю, а праз паўгадзiны вярнуся на гэтае месца. Тады i пабяжым. Добра?
– Добра, – сказаў заяц.
Пайшоў вожык дадому. Iдзе й думае: "Заяц, вядома, хутчэй за мяне бегае. Але ён дурны, а я разумны. Я яго перахiтру".
Прышоў вожык дадому i кажа жонцы:
– Жонка, апранайся хутчэй, прыдзецца табе зы мною ў поле йсьцi.
– А што здарылася? – пытаецца вожычыха.
– Ды вось мы з зайцам паспрачалiся, хто хутчэй бегае – я цi ён. Я павiнен зайца абагнаць, а ты мне ў гэтай справе дапаможаш.
– Што ты – звар'яцеў? – зьдзiвiлася вожычыха. – Ён-жа цябе адразу перагонiць.
– Не твая справа, жонка, – сказаў вожык. – Апранайся хутчэй ды пойдзем. Я ведаю, што раблю.
Апранулася жонка ды пайшла з вожыкам у поле.
Падарозе вожык кажа жонцы:
– Мы пабяжым з зайцам вось па гэтым доўгiм полi. Заяц пабяжыць па аднэй баразьне, а я па другой. А ты, жонка, стань у канцы поля каля маёй баразны. Як толькi падбяжыць пад цябе заяц, ты крыкнi: "Я ўжо тут!". Зразумела?
– Зразумела, – адказвае жонка.
Так яны й зрабiлi. Завёў вожык жонку на канец свае баразны, а сам вярнуўся на тое месца, дзе пакiнуў зайца.
– Ну, што-ж – кажа заяц, – пабяжым?
– Пабяжым, – адказвае вожык.
Сталi яны кажны ў пачатку свае баразны.
– Раз, два, тры! – крыкнуў заяц.
I абодвы яны пабеглi з усiх ног.
Прабег вожык крокаў тры-чатыры, а потым цiхенька вярнуўся на сваё месца i сеў. Сядзiць ды адпачывае. А заяц усё бяжыць ды бяжыць. Дабег да канца свае баразны, а тут вожычыха яму i крычыць:
– Я ўжо тут!
А трэба сказаць, што вожык i вожычыха вельмi падобныя адзiн да другога. Зьдзiвiўся заяц, што вожык яго перагнаў.
– Пабяжым цяпер назад, – кажа ён вожыку. – Раз, два, тры!
I пусьцiўся заяц назад хутчэй. А вожычыха засталася сядзець на сваiм месцы.
Дабег заяц да пачатку баразны, а насустрач яму вожык крычыць:
– Я ўжо тут!
Яшчэ больш зьдзiвiўся заяц.
– Пабяжым яшчэ раз, – кажа ён вожыку.
– Добра, – адказвае вожык. – Калi хочаш, пабяжым яшчэ раз.
Так семдзесят тры разы бегаў заяц туды й назад.
А вожык усё яго пераганяў. Прыбяжыць заяц да пачатку баразны, а вожык крычыць: "Я ўжо тут".
На семдзесят чацьверты раз дабег заяц да сярэдзiны поля ды павалiўся на зямлю.
– Умарыўся, – кажа, – не магу больш бегаць.
– Вось бачыш цяпер, у каго ногi лепшыя?
