Текст книги "Лiтаратурныя творы з казачнымi матывамi (на белорусском языке)"
Автор книги: Автор Неизвестен
сообщить о нарушении
Текущая страница: 2 (всего у книги 4 страниц)
Пугай статак цёмных хмараў...
У запас набралi лапцяў
I кранулiся пад вечар
У далёкую дарогу,
Торбы ўськiнуўшы на плечы.
Падыйшлi да сiня-мора.
Мора дрэмле, серабрыцца.
Толькi аднаму Музыку
Ноччу месячнай ня сьпiцца.
Чуе, на шляху паднебным
Гусi дзiкiя гавораць
Пра цудоўную жалейку,
Пра бяду яго i гора.
Што на родных яго нiвах
I над Нёмнам яго слаўным
Ня чуваць нiякiх песьняў,
Не сьмяюцца людзi даўна...
I задумаўся Музыка...
Гусi крумкаюць-гавораць:
– За трохтысячнаю хваляй
Востраў ёсьць на сiнiм моры.
Цар задумаў справiць сьвята,
Мёд па чарах палiецца,
Будуць на зачараванай
Там iграць-сьпяваць жалейцы...
– I мяне з сабой вазьмеце...
Ды ня чулi гусi крыку.
Толькi збуджаная хваля
Пенай пырснула ў Музыку.
Частка чацьвертая
Да ўсходу сонца ўстаў Музыка.
Ў сэрцы непакой i скруха.
Хутчэй сяброў паведамiў ён
Аб тым, што ў выраi падслухаў.
Рашылi: трэба секчы сосны,
Хутчэй зьбiваць вялiкi плыт
I хоць-бы леты, зiмы, вёсны,
А на далёкi востраў плыць!
Шумiць бор цёмны, уздыхае;
Кiпiць работа, звон ударыў.
Гатова мачта смаляная,
На ёй з кашулi белы парус.
I толькi збуджанае сонца
Праменьнi кiнула над логам,
Плыт цiха па гладкой затоцы
Крануўся ў дальнюю дарогу.
Вяслуюць, толькi толку мала:
Прачнуўся раньнi вецер шэры,
Насустрач гонiць вал за валам
I зноў варочае на бераг.
– За цяжак плыт, – Асiлак кажа
Хай едзе Вяль адзiн з Музыкам,
Каб не зьмяла iх бура часам,
Няхай сябе прывяжуць лыкам.
А сам пайшоў на бераг з братам,
Дзе леглi на пясчаны ўзгорак
I проста ў твар вятроў кудлатых
Дзьмуць пачалi на сiня-мора.
I мора грозна застагнала,
I мора грозна загрымела,
Як горы, ўсьпененыя хвалi
Панесьлi плыт на грывах белых...
Мiнаюць днi, то ў моры тонуць,
То зьзяюць зноў агнём зары.
Глядзiць Музыка зь Вялем ў тонi
I на каралы, i на рыб;
На груду пэрлаў i каменьня,
На вадаростаў сьвет багаты
I на затопленыя лодкi
Купцоў, ваякаў i пiратаў.
Над галавой, пад аблакамi,
Арол ляцiць з ахрыплым клiчам:
Мо' ён спрачаецца зь вятрамi,
Цi ўбачыў сьвежую здабычу?
Ды адлятае без абеду
За вадзяныя горы-хвалi.
I толькi доўга яго сьледам
Глядзяць сябры – Музыка зь Вялем...
Гаворыць Вяль: – Здаецца, востраў
Вiдаць, а можа гэта сон?
Сьцяной залочанай i вострай
Абнесены з усiх старон.
Калi наблiзiлiся, бачаць:
Зусiм нязнаны край зямлi;
Куды нi глянь – дамы, палацы,
А ў порце – мачты, караблi.
Шумiць натоўп, шумiць, сьмяецца;
Па цэлым беразе пакатым
Вясельле хмельнае лiецца,
Вiдаць, што цар спраўляе сьвята.
Сядзiць сам высака на троне,
Сем чалавек трымаюць бруха,
Ў брыльлянтах, янтарах карона
Цяжкая зьехала на вуха.
А слугi сьпераду i ззаду
Кругом стаяць на пагатове,
Каб выпаўняць цара загады.
На белых на сталох дубовых
Нямала мёду, рыбы сьвежай,
Хлябоў, зьвяроў i птушак дзiкiх
З глыбiнь Палесься, зь Белавежы...
Аж не надзiвiцца Музыка!...
Гаворыць цар: – Пара сягоньня
Гасьцей маiх павесялiць...
I вось з паклонамi да трону
Падходзяць царскiя паслы.
– Зайграем, – кажуць яны, – тое,
Што самi гукi запяюць...
Аж анямеў Музыка з болю,
Жалейку ўбачыўшы сваю...
На цэлым беразе ўсё змоўкла;
Застыла – цiшыня нямая.
Ды ня чуваць чароўных тонаў...
Маўчыць жалейка, ня iграе.
Цар узлаваўся: – Вось дык штуку
Прынесьлi мне з чужога краю!
Няўжо-ж нiхто ня збудзiць гукаў,
Нiхто на ёй не заiграе?
Маўчаць. Спусьцiлi ўсе галовы.
I, калi цар другi раз клiкаў,
Наперад у лапцях лазовых
Зь кiйком працiснуўся Музыка.
Узяў жалейку i шчасьлiвы
Абцёр крысом сярмяжным з пылу...
На ўсе лады i пералiвы
Яна ў яго загаварыла:
То звонам жаваранка ў жыце,
То салаўiным сьвiстам чулым,
Трывожнай кнiгаўкай ў ракiце
I ў лесе шэраю зязюляй.
Пазьней зайграў, як жнеi пелi,
Як вецер шапацеў саломай,
Сiвыя хвалi Нёмну пенiў
I абарваў акордам грому...
А рэха ўсё яшчэ iграла
I толькi змоўкла ў нетрах бору
Тады, калi Музыка зь Вялем
Дабеглi ўжо да сiня-мора.
Схапiўся цар: – Хутчэй вярнiце,
Пагоню шлеце за пагоняй!...
Ды белай чайкаю ў блакiце,
З кашулi белы парус тоне.
Частка пятая
Гаварыў Асiлак брату:
– Глянь, дзе хвалi пенiць шторм,
Цi то грывай вал дзявяты.
Цi то зломаным крылом
Птушка, тонучы, махае?
– Не, ня хвалi там iграюць.
Ня крылаты ўзмах птушыны,
Гэта парус ў моры сiнiм!..
Кажа зноў Асiлак брату:
– Глянь на сонечны загар,
Быццам коней ляцiць статак,
З шумам, навальнiцай хмар.
– Эх, ня хмары i ня конi
Пеняць вадзяныя горы,
Гэта царская пагоня
Паказалася на моры!...
Стогне вецер, вые дзiка,
Круцiць хвалi валам шэрым.
Ужо бачыць Вяль з Музыкам
Бор стары, знаёмы бераг.
Яшчэ вёсламi ударыць!
Плыт урэзаўся ў пясок,
Мачта хiлiцца набок,
Зьвесiў крыльлi мокры парус,
Пырскi мора на iм зьзяюць...
Вяль Музыку так гаворыць:
– Мы гасьцей з-за сiня-мора
Безь цябе тут прывiтаем.
Хопiць iм сталоў-курганаў;
Мёдам абнясём лiповым.
Хай даруюць, калi п'яна
З плеч пакоцяцца галовы,
Або ў скоках пад нагамi
Трэснуць панцыры iх, шлёмы...
Ты-ж iдзi далей шляхамi,
Дзе над Нёмнам вербы дрэмлюць,
Дзе шумяць прасторы жыта
Ў залатым iмглiстым цьвеце.
I што бачыў, раскажы ты,
Перадай ўсiм на жалейцы.
Разышлiся. Вяль з братамi
Ловiць мора сiнi подых,
А Музыка йдзе шляхамi
На сустрэчу сонца ўсходу.
Вось ужо ў далiнах тоне,
Вось хаваецца за межы,
Толькi ўсё жалейкi тоны
Разьлiваюцца ў бязьмежжы,
А тым часам у затоку
Караблi ўсё прыбываюць,
I на бераг на шырокi
Цар з дружынай высядае.
Сам цар выступiў наперад,
Кажа: – Гнiцеся мне ў пояс!
Сплёў густым для вас я нерат,
Каб цягнуць да вадапою.
Лепей самi аддавайце
Мне Жалейку i Музыку,
А то з вашых плеч на лапцi
Надзяру мяккога лыку.
I рагоча ўся дружына.
Вяль гаворыць: – Што хвалiцца!
Паглядзiм лепш, хто ў далiне
Выстаiць цi ляжа нiцам...
– Што, няўжо на вас, на гэткiх,
Маёй сiлы будзе мала?
Iзноў разам цар i войска
I паслы зарагаталi.
А пасьля пайшлi ўсе ў наступ
Чорнай ненавiснай сiлай.
Вырваў Вяль дуб каранасты,
Пояс патужыў Асiлак,
Волат парасправiў плечы
I сустрэлiся з навалай.
Пачалi мясьцi i секчы
Толькi рэха застагнала.
Быццам жнiвам на iржышчы
Сноп на сноп – кладзецца сiла:
Цэлы дзень грымiць iгрышча,
Як стагi, растуць магiлы.
Наступае вечар сiнi,
Сонца ў хвалях мора тае,
Позна волатаў з дружынай
Разьдзялiла ноч глухая.
Цар хутчэй уцёк за мора.
Вяль прылёг каля кургана,
Каб, як заснуць толькi зоры,
Зноў дамоў вярнуцца рана.
Сьпiць зямля. Смугою лiпкай
Цёплым ценем сон лiецца,
Толькi часам цiхай скрыпкай
Заiграе польны вецер.
Частка шостая
Ходзiць, нукае Араты,
Конь, залёгшы, цягае шчыра;
I сярэбрацца нарогi
Ад пяску сырога жвiру.
Часам сталь скрабне палiцу,
Часам iскрай пырсьне крэмень...
I хаваюцца пад дзёрнам
Пiкi, панцыры i шлёмы,
Трупы царскiх слуг, ваякаў...
Колькi Вяль з братамi выбiў!
Колькi сiл варожых зьнiшчыў!
– Ну, раўней лажыся ськiба!
Зааром, забарануем,
Сыпнем ядраны насевак,
I запеняцца ўраджаi,
Закалышуцца напевы...
Толькi дзень замiтусiўся,
Вяль прачнуўшыся, гаворыць:
– Што за дзiва? – дзе нi глянеш
Ськiбы чорныя, разоры:
I на захад, i на поўнач
Без канца яны бяз краю;
Там, дзе бой кiпеў учора,
Навет месца не пазнаеш...
Сонца залатой пагодай
Дываны жытоў абмыла.
Сеў Музыка каля броду,
Пад бярозаю пахiлай.
Думы думае маркотны:
Цi жыве дзе Вяль з братамi?
Можа хмарай пералётнай
Цi вiхурамi-вятрамi
Мые косьцi iх на нiвах,
На прасторах, на шырокiх,
Дзе ўсе песьнi – шум прылiву
I марскi салёны рокат.
Лятучы з краёў заходнiх
Воран, кружачы, гаворыць:
– Ой, лягло нямала войска,
Войска царскага з-за мора...
I ў раку ён нешта кiнуў.
Паглядзеў Музыка ў тонi:
Зьзяе там красою дзiўнай
Камень, выдзерты з кароны...
I вясёлкамi зазьзялi
Воды сiнiя, здаецца,
I зноў тоны заiгралi
Ў зачарованай жалейцы
Цiхiм шэпатам крынiчным,
Шумам трысьнiкоў зялёных,
Медным коласам пшанiчным,
Васiльковым звонам лёну,
Рэхам збуджаным, вясёлым,
Даўняй казкай над калыскай...
I здаецца – нiвы, сёлы
Нехта гукамi апырскаў...
А кругом красуе лета,
Дрэмле вецер ў полi роўным;
Сонца сьпелаю ранэтай
Налiваецца над Нёмнам.
Максiм Танк
ЕХАЎ КАЗАЧНIК БАЙ
– Ехаў казачнiк Бай
Цераз сёлы i гай.
Баiць цi не?
– Бай!
– Ён пытаўся ў мяне:
– Што даць дзецям у сьне?
Баiць цi не?
– Бай!
– Я прасiў: дзецям дай
Казку-песеньку, Бай!
Баiць цi не?
– Бай!
– А найлепшую зь iх
Дам для самых малых.
Баiць цi не?
– Бай!
Тым хто любiць мяне
I хто першы засьне.
Баiць цi не?
– Не!
Максiм Танк
ДУДАР
Памёр стары Дудар, вясковы музыка, i душа яго, узяўшы дуду за пазуху, пашла ў неба.
Падыйшоў ён да неба – глядзiць: зачынена.
– Ну, – думае, – сьпяць.
Сеў на калодачку каля брамы i чакае дня. Доўга сядзеў, i стала яму маркотна. Дастаў з-за пазухi дуду, папрабаваў пiшчык i давай па-маленьку iграць. Пярвей цiха, пасьля ямчэй, а там i падпяваць пачаў.
– Хто там?
– "Мабыць сьвяты Пётра", – падумаў Дудар, але адказвае сьмела: – Я!
– Хто – "я"?
– Дудар!
– Чаго глотку дзярэш?
– Саўсiм не дзяру, – пяю.
– Каб цябе... А чаму-ж гэтак позна прыйшоў?
– Нiяк нельга было раней: памёр пад самы вечар.
– Пад вечар? – зьдзiвiўся за брамай. – Дык на добры лад табе трэба было-б яшчэ на палавiне дарогi быць.
– Ага, сьвяты Пётра. Я дасужы – Беларус, ведама.
– А адкуль ты? З-пад Барысава?
– З таго боку.
– А зь якой вёскi?
– Дык хоць i скажу табе, ты-ж усё роўна ня ведаеш.
– Кажы, кажы, я ўсё ведаю.
Сказаў Дудар i вёску.
– Як тваё iмя? – дапытваў далей голас.
– Янка.
– А па прозьвiшчы?
– Дудар.
– Ну, добра, Янка Дудар, пакуль разьвiднее, пасядзi каля брамы, ды глядзi не гаманi тут.
Стаў Дудар дня чакаць. Сядзеў, сядзеў, iзноў маркотна зрабiлася, да таго-ж перад ранiцай холадам пацягнула, хоць гэта i летам было. Iзноў дастаў ён сваю дуду, чуць-чуць наiгравае, каб за брамай не пачулi.
Зiрк – а на частаколе нейкiя галоўкi паказалiся: адна, другая, трэцяя... Анёлчыкi.
– Слухайце, слухайце, – кажа адзiн,– вось хораша iграе!
Тут ужо Дудар ня вытрымаў i пачаў iграць на ўвесь голас.
– Ах, як хораша! Вось хораша! I што гэта за музыка такая? – дзiвуюцца анёлчыкi.
– Гэта барысаўская, – сказаў Дудар.
Раптам загрымелi ключы ў замку, i адчынiлася брама. У браме стаяў нябесны ключар, сьвяты Пётра.
– Дудар!
– Чаго?
– Пойдзем!
А на небе ўжо разышлася погаласка, што прыйшоў музыка зь Беларусi i дужа хораша iграе на дудзе. Дайшло гэта i да Самога Бога, каторы, выйшаўшы з пакояў, сеў на ганку прахаладзiцца: за работу ня браўся дзеля таго, што нядзеля была.
Не пасьпелi Дудару кватэры азначыць, як прыйшоў па яго анёл, толькi не такi, як папярэднiя – маленькiя, у белых кашульках, зь белымi крыльлечкамi, а вялiкi ў сярэбранай адзежы.
– Янка Дудар! – сказаў пасланец.
– Што, паночку?..
– Праўда, што ўмееш iграць?
– Праўда!
– А пайграў-бы?
– А чыму-ж не пайграць! Перад кiм?
– Перад Богам Сьвятым!
Пачухаў Дудар патылiцу, ды нядоўга думаў. Барысавец быў, а ўсе барысаўцы народ сьмелы.
– Пайграю, – кажа.
– Ну, дык пойдзем, – кажа анёл.
Пайшлi. Анёл сьпераду, Янка ззаду. Глядзiць, дзiвуецца.
Абапал дарогi сярэбраныя хаты, а жывуць у iх сьвятыя. У канцы вулiцы пабачылi самога Бога, каторы сядзеў на ганку i чакаў.
Дудар далiкатненька пакланiўся – быў ён чалавек бывалы i ведаў, як дзе трэба захавацца. Бог кiўнуў галавой.
А кругом ужо сабралiся анёлы – малыя i вялiкiя, арханёлы ў залатых i сярэбраных адзежах, сьвятыя i проста так справядлiвыя душы – мужыкi i бабы. Народу цьма, яблыку недзе ўпасьцi, i ўсе хочуць паслухаць музыкi.
– Ну, Дудар, – сказаў Бог, – iграй.
А Дудар iзноў пакланiўся i кажа:
– Пакорна клакяюся Вяльможнаму Пану Богу i выбачайце, што я спытаю: цi няма тут на небе каго-небудзь з нашых, барысаўскiх, толькi, каб з маладых?
– А нашто табе?
– Пад танцы iграць лаўчэй.
Усьмяхнуўся Бог i даў знак анёлам. Паляцела двое, але скора вярнулiся, кажуць:
– Знайшлi двох барысаўцаў, толькi дужа старых.
– Старыя няздатны, – сказаў Дудар, – не патрапяць станцаваць. Выбачайце, што спытаю: куды-ж падзелiся маладыя? I маладыя-ж iншы раз памiраюць.
А сьвяты Юр'я на гэта кажа:
– Маладых трэба ў чысцы шукаць.
– А i праўда, – сказаў Дудар, – ня йначай, як у чысцы. Пэўна, што ў чысцы. На маей памяцi сколькi таго народу перамёрла: Мiкiта Гарбуз – той, што ад гарэлкi задохся, Сьцяпан з Докшыц, катораму ў карчме лоб пашчапалi, Арцём Лыка з-пад Зембiна i Антось Прычэпка з-пад Дзядзiлавiч, – добрыя танцоры былi: прыбiлi iх на iгрышчах.
Дудар доўга-б яшчэ вылiчаў памёршых маладымi барысаўцаў, але Бог кiўнуў рукой:
– Iграй!
– Якую?
– Якая лепшая. Вясёлую!
– Вясёлую, дык вясёлую.
Настроiў Дудар пiшчыкi, надуў мех, заграў.
Добра цi дрэнна iграў ён, не памятаў гэтага, гэтак захвацiла ў яго дух ад радасьцi, што годзен стаўся iграць перад самым Богам.
Толькi, калi кончыў, бачыць – Бог кiваець галавой: здаволен. А анёлы i сьвятыя, дык тыя не нахваляцца.
– Ах, як добра! Во дык добра!
I калi Бог пайшоў у свае пакоi, яны пачалi прасiць Дудара, каб яшчэ пайграў. Пасьля папяяў. А музыка i рад гэтаму: iграе ды пяе так, што па ўсiм небе гул раздаецца. Слухалi, слухалi справядлiўцы, а пасьля i самi пачалi падпяваць – сьпярша ў паўголаса, а пасьля i ад Дудара не адстаюць:
Ох, ты дудка мая,
Ух-я!
Весялi ты мяне,
Ух-я!
На чужой старане,
Ух-я!
Пяюць усiм небам, падбiваючы ў далонькi.
Праходзiў мiма сьвяты Язэп. Глядзiць, што за дзiва?! Заместа арханёла Гаўрылы, каторы навучаў справядлiвыя душы нябесных сьпеваў, сядзiць на ўслоне Дудар з дудой, а каля яго душы – мужчынскiя i жаноцкiя – хорам адхватваюць сьвецкiя песьнi.
– Матухна Ты Сьвятая! – крыкнуў сьвяты Язэп, схапiўшыся за галаву, i пабег да сьвятога Пётры.
А туды якраз прыходзiць i сам Арханёл Гаўрыла, гэтак сама жалiцца.
– Так i так, – кажа. – Нiхто ня хоча вучыцца нябесных сьпеваў; усе пяюць беларускую "дудку". Дудар вучыць. Што рабiць?
Выйшаў Пётра на вулiцу, прыслухаўся, – праўда: па ўсiм небе лунаюць беларускiя песьнi.
– Гэтага нельга дазволiць, – кажа тады сьвяты Пётра арханёлу Гаўрыле. – Цi не паклiкаць нам сюды Дудара?
– Можна.
Iдзе Дудар, дуда пад пахай; пакланiўся.
– Дудар, – кажа сьвяты Пётра, – а цi ня лепей было-б табе пайсьцi адгэтуль куды-небудзь у другое месца?
– Зь неба?
– Ну, ведама.
– А куды-ж мне йсьцi?
– Хм, вось аб гэта-ж: куды? – Сьвяты Пётра задумаўся.
– Чаму-ж вы хочаце, каб я адгэтуль пайшоў? Я-ж нiчога благога не зрабiў тут: ня ўкраў, ня скрыўдзiў...
– Ведаю, ведаю.... Справа, братка, вось якая, на небе сьвецкiя песьнi пачалi пяяць, – сам ты рассудзi – нягожа.
– Ну, што-ж, калi гэтак, то я пайду сабе.
– Толькi во' бяда – куды цябе адправiць?.. А можа дуду кiнеш?
– Не, лепей я ўжо пайду адгэтуль.
– Куды пойдзеш?
– Саўсiм з раю?
– Э... што там рай? Наша Беларусь – гэта ня неба. У Беларусi бязь песьнi нельга. Там людзi працуюць, а зь песьняй чалавеку ўсякае гора ў палавiну. Буду хадзiць iз сваей дудою па лясох i палёх. Будзе сядзець каля скацiны пастушок з жалейкай, нячутна падыйду да яго i зайграю яму над вухам; пачне пяяць дзяўчынка, задумаўшыся над сьветлым руччом, навучу i яе – няхай не замiраюць у Беларусi песьнi. Пойдуць мужы з тапарамi ў лес, я прытаюся за сасной i заграю iм, каб спарней iшла ў iх работа. А не знайду людзей, буду слухаць, як шумiць цёмны бор, як бульчыць вада, пералiваючыся ў руччу, i падыграю iм. Эх, цяжка ў нашай старонцы, ды i добра ў ёй... Я яшчэ, як жыў, дык прасiў Бога, каб дазволiў мне па сьмерцi ў Барысаўшчыне астацца. На нiякi рай не прамякяю яе.
– Ну, добра калi так, iдзi сабе з Богам, – сказаў сьвяты Пётра. – А то ты ўсё неба нам папсуеш. Толькi глядзi-ж, ня крыўдуй!
– Якая тут крыўда?
Пакланiўся Дудар апосталу i выйшаў з райскiх варот.
– Я знайду сабе месца. Пайду туды, адкуль прыйшоў.
– У Барысаўшчыну?
– А то куды-ж?
– А я думаю на якую-колечы зьвязду цябе паслаць.
– Нашто на зьвязду? Пайду ў Барысаўшчыну.
Узыйшоў ён на вялiкую нябесную дарогу. Была ноч.
Стаў Дудар спускацца па птушынай дарозе ўнiз. А калi пачуўся на волi, крыкнуў:
– Гэй, гэй! – i пачаў дуць з усей моцы ў дуду.
I гэтак iшоў ён, усё нiжэй, спускаючыся ў барысаўскi бок, пакуль не схаваўся ў пушчы...
Власт
ЮГА I ГРАМАВIК
Гадоў таму капы iзь дзьве будзе, як у вёску Дзянiсава прыйшла, неяк пасьля Зьмiтраўскiх Дзядоў, старая баба. Сюды-туды пакруцiлася па вёсцы i шусь да Прахора ў хату, дый кажа:
– Я ня тутэйшая; але чула аб вашэцi, што чалавек добры, i прыйшла папрасiцца на кутнiцу*. Каштаваць я вам нiчога ня буду, яшчэ i вы каля мяне заробiце, калi за мае грошы пракормiце мяне.
* Наняць кут у хаце.
Прахор падумаў, парадзiўся з жонкай i прыняў тую невядомую бабу да сябе ў хату.
Баба адразу дала Прахору сотню рублёў "на руку". Прахор дачакаўся да вечара, рады пайшоў спаць.
На другi дзень, устаўшы садзiцца сям'я сьнедаць; калi хопяцца, ажно з чатырох булак хлеба, што былi ў iстопцы, i памiну няма. Гэтак сама ня ведама, куды шчэзьлi два сыры i цэлы кумпяк сьвiнiны. У хаце, ведама, гоман узьняўся, бо ўсе думалi, што ноччу злодзей улез у iстопку. Ажно тут будзiцца новапрынятая кутнiца i кажа:
– Супакойся, гаспадару, гэта я ўночы вячэрала. – Паварушылася да сьцяны i захрапла.
Усе толькi пераглянулiся мiж сабою, пакiвалi моўчкi галовамi й чакалi, што далей будзе.
Хлеб тады танны быў, то што Прахору? Абы толькi грошы! I баба не шкадавала грошы. Прахор тое толькi й рабiў, што скупляў па ўсёй ваколiцы збожжа, мяса, масла i ўсякiя iншыя харчы ды кармiў сваю кутнiцу. Гэтак, дачакаўшы Каляд, Прахор выкупiў ужо ўсе харчы ў сваей ваколiцы i каля запуст павiнен быў езьдзiць з фурманкай па харчы ажно пад Запарожжа, Друю i пад Глыбокае.
А зiма настала сярдзiтая: з дня ў дзень траскучыя марозы. Найстарэйшыя людзi не памяталi гэткай зiмы сьцюдзёнай. На Вялiкдзень i то яшчэ зiма ня ўнiмалася: сьнягi напалог ляжалi гурбамi i рэкi стаялi. На Праводную людзi на магiлкi хадзiлi памiнаць Дзядоў па сьнягу i ў кажухох.
I хоць у Прахора грошы было на закуп харчоў, сколькi трэба, але купiць штораз цяжэй было. Страх яго агарнуў, што гэта за пражорлiвая баба зьявiлася ў яго.
Гэтак думаючы, едзе ён Гэрманаўскiм трактам на Пагост, i якраз у Падорскай пушчы конi спынiлiся i ня йдуць далей.
Ён iх лейцамi i пугай, а тыя анi зь месца! Вылез Прахор з розвальняў i падыйшоў дарогай паглядзець, цi – баранi Божа, – ня воўча руя заступiла яму дарогу. Толькi ён гэта адыйшоўся з двое гоняў, ажно бачыць: выяжджае зь лесу нейкi малады чалавек на белым канi. I чалавек i конь у залатой зброi, аж мiгцяць у вачох. Прахор гэтак спужаўся, што ня мог крануцца зь месца, а незнаёмы рыцар пад'ехаў да яго й кажа:
– Ня бойся мяне, Прахор, я – Грамавiк, прыяцель i апякун людзей i вораг iхнiх ворагаў. Баба, што ў цябе жыве, няпростая. Гэта Баба-Юга, яна па начах у зялезнай ступе езьдзiць i холад на зямлю наганяе, а памялом з хмар сьнягi страсае. Ты павiнен памагчы мне забiць яе, бо iначай саўсiм лета на сьвеце ня будзе, i народ увесь вымра з голаду й холаду. Але пакуль яна ў людзкой хаце, або ў ступе сваей разьяжджае, я не магу забiць яе. Ты павiнен прымусiць яе выйсьцi днём белым на бязьлюдную ваду.
Прахор абяцаў усё зрабiць, каб памагчы зьвясьцi яе iзь сьвету. Завярнуў свае конi i, прыехаўшы дамоў, кажа бабе:
– Худа, бабка, нiдзе ўжо нiякiх харчоў няма. Усю ваколiцу ператрос i ня купiў нiчога. Спрабую я сазваць людзей i закiнуць тонь у возеры, мо' хоць рыбы дабудзем.
Насклiкаў Прахор людзей iз сваей i суседнiх вёсак i цэлы дзень рубалi прорубкi, пакуль не асеў лёд. Закiнулi невад пад лёд, i Прахор пайшоў да бабы.
– Бабка, – кажа, – мы закiнулi невад, але ня здужаем выцягнуць, яго, вiдаць, рыбы набралася поўна, цi не паможаш нам?
– А цi ня мокра там? – пытаецца баба.
– Э, дзе там, суха! Хлопцы крыху каля палонак наплюхалi, а так суха...
Баба туды-сюды пакруцiлася па хаце, аблiзалася й кажа:
– А цi ня хмарна на дварэ?
– Не, дзе-ж там, сама бачыш: сонца сьвецiць.
Толькi баба дайшла да сярэдзiны возера, як на небе паказалася маленькая хмарка. Калi пачалi цягнуць невад i ад яго палiлася вада па лёдзе, баба, глянуўшы ўверх на хмарку, крыкнула нема i, кiнуўшы невад, кiнулася ўцякаць да берагу.
Ажно разарвалася хмара, i зь яе выляцеў коньнiк у залатой зброi на белам канi i заступiў бабе дарогу. Коньнiк быў гэткi блiскучы, што ажно на яго глядзець было нельга.
Убачыўшы коньнiка, баба ськiнулася ў ваграмадзiстую зьмяюгу, але ня здужала яна й тройчы перакулiцца, як праменны коньнiк усадзiў ёй у горла канец сваей дзiды. Зьмяюга скорчылася, зморшчылася i рассыпалася ў попел.
Назаўтра пасьля гэтага ўдарыла гэткае цяпло, што сьнягi ў вачавiдкi патаялi, забурлiла вада ў руччох i рэках, а на трэйцi дзень людзi выехалi ў поле з сохамi.
Власт
МЯДЗЬВЕДЗIХА
Вышамiрскi быў на многа старэйшы за майго дзеда. Ён быў каморнiкам. Яго хутарок стаяў на другiм канцы мястэчка. Хата яго была пабудавана на гарадзкi лад – высокая, зь вялiкiмi вокнамi, з галубятняй у выглядзе прыгожай вежы, з вэрандай, аплеценай жывым хмелем. У хаце вiселi клеткi з канарэйкамi, чыжыкамi, вавёркамi. У сенцах жыла прывязаная на ланцугу лiсiца. Была ў яго доўгая палоска зямлi, агароджаная навакол высокiм частаколам. Ён жыў з трымя незамужнiмi дочкамi, якiх у нас звалi паненкамi.
На сваiм невялiкiм кавалку зямлi Вышамiрскi вёў культурную гаспадарку. У яго быў добра агледжаны, чысьценькi садок, рыбная сажалка, некалькi калод пчол, канюшына i кавалак сенакосу. Былi пракапаны канаўкi для стоку вады, бо яго палоска зямлi знаходзiлася ў нiзiне ля возера. Над канаўкамi былi пароблены высокiя прыгожыя масткi. У цэнтры яго зямлi стаяла альтанка з круглымi каляровымi акенцамi. Уся яго зямля была абсаджана лiпамi. На некаторых зь iх гнязьдзiлiся буслы. Дзесяткамi год гэты сваеасаблiвы аматар хараства не пакладаючы рук працаваў на сваiм кавалачку зямлi, якi ператварыў у надзвычайна прыгожы куток.
Мне, малому хлопчыку, здавалася, што гэта рай. Голубы Вышамiрскага ляталi над мястэчкам. У сiняве неба яны здавалiся сьнежнымi. Яго буслы выляталi на паляваньне на балота, а нанач вярталiся ў свае гнёзды на лiпах.
Улюбёным заняткам Вышамiрскага было паляваньне. У маёй памяцi ён ужо быў слабы, непрацаздольны. Гаспадаркай пад яго доглядам займалiся дочкi.
За Вышамiрскiм бегаў яго вечны сябар – стары сабака Лютня. Абодва яны дажывалi свой век. Вышамiрскаму асталася адна ўцеха – успамiны, якiмi ён дзялiўся зь людзьмi ўсяе ваколiцы. Яго лiчылi за манюку, бо ён апавядаў такiя дзiвосныя гiсторыi з свайго паляўнiчага жыцьця, якiм, запраўды, цяжка было верыць.
Нявысокага росту, худы, з чыста выгаленым тварам, ён хадзiў ад хаты да хаты i частаваў людзей паляўнiчымi апавяданьнямi. Улетку ён насiў белую палатняную вопратку i такi-ж капялюш. Зiмою ён быў апрануты ў футру. На галаве – цёплая шапка.
Калi-нi-калi Вышамiрскi прыносiў дзеду ў кузьню мёд i яблыкi. Дзед кiдаў работу, запрашаў Вышамiрскага ў хату i частаваў гарбатай.
Вышамiрскi апавядаў розныя прыгоды iз свайго паляўнiчага жыцьця, галоўным чынам пра паляваньне на мядзьведзяў. Такiх апавяданьняў у яго было шмат.
Кажны раз, калi Вышамiрскi гаварыў "i яшчэ адно апавяданьне", ён дадаваў:
– Каб я з гэтага месца ня ўстаў, калi маню!
Адзiн мужычок, звалi яго Хомка, паехаў у панскi лес мох дзерцi. Надзёр моху поўны воз. Бачыць ён – пара мядзьведзянят гуляе на сонцапёку. Яны лагодненькiя, калмаценькiя, сьмяшлiвыя, як тыя дзецi. Кульгiкаюцца, качаюцца па зямлi, скачуць, тоненькiмi галасамi вiзгочуць. Забаўляюцца. Хапаюць адно аднога за вушкi. Жартуюць. Мiны забаўныя строяць. Глядзiць на iх Хомка i рагоча – тэатр!
Любуецца на iх мужычок. А мядзьведзяняткi яшчэ дурненькiя. Не разумеюць, што трэба ўцякаць ад чалавека. Тут Хомка ўспомнiў, што ў вёску прыехаў цыган-мядзьведнiк. Ён скуплiвае малых мядзьведзянятак для скамарохаў. Ня раз Хомка сам бачыў гэтых скамарохаў зь мядзьведзямi.
– А ну, Мiшка, люльку куры!
Мiшка курыць.
– А ну, Мiшка, танцуй!
Мiшка танцуе.
– А ну, Мiшка, сьпявай!
Мiшка раве.
Хомка ўзяў мядзьведзянят, пасадзiў на воз i павёз дамоў. Аднак не пашанцавала Хомку. Цыган-мядзьведнiк паехаў. Хомка ў сенцах прывязаў мядзьведзянят, кармiў, паiў i чакаў, пакуль мядзьведнiк вернецца назад.
Быў якраз час жнiва. Жалi бабы на панскiм полi. Тут над iмi стаялi прыганятыя зь бiзунамi. Панiч Прушынскi разгульваў па полi iз стрэльбай. А поле было ля самага лесу. Тут-жа пад дрэвамi, у цяньку, ляжалi ў кашолачках малыя дзецi. Сусолачкi смакталi. I вось не агледзелiся людзi, як да дзяцей падкраўся мядзьведзь i хапнуў Хомкiна дзiцё разам з кашолкай. Агледзелiся людзi. Хомчыха ўзьняла плач, лямант, крык:
– Дзiцянё родненькае... Дзiцянё мiлёнькае... Дзiцянё бедненькае...
Мядзьведзь нясе сабе дзiцё павольна, асьцярожна. Панiч нацэлiўся iз стрэльбы ў мядзьведзя.
– Не страляй, панiчок! Не страляй... – загаласiла Хомчыха. – Яшчэ дзiцятка застрэлiш.
– Дурная ты! – сказаў панiч. – Няхай лепш куля трапiць у дзiцё, чымся дзiцё ў зубы й кiпцюры мядзьведзя. Лягчэйшая сьмерць...
Няпрошаны абаронца мужыцкiх дзяцей цэлiўся ў малое дзiцё...
Выстралiў.
Пошчакi разьлягалiся па лесе. Мядзьведзь павалiўся i яшчэ здолеў асьцярожна паставiць убок кашолку зь дзiцём.
– Дзiцё жывое! Жывое! Жывое! – закрычалi жнейкi на розныя галасы.
Пабегла Хомчыха па дзiцё. Падняла кашолку i ўзрадавалася.
– Дзiцё цэленькае! Сьмяецца дурненькае... Дзякуе панiчу.
У гэтую-ж хвiлiну зь лесу выскачыла мядзьведзiха, вырвала з рук Хомчыхi дзiцё i зьнiкла ў лесе.
Дзiвiлiся людзi, а Хомчыха качалася па iржышчы ды галасiла.
– Дзетка мая мiленькая... Дзетка мая родненькая...
Панiч склiкаў паляўнiчых з усёй ваколiцы. Нарыхтавалi аблаву. Мядзьведзiхi i сьлед прастыў.
Суседзi радзiлi Хомку панесьцi малых мядзьведзянятак у лес на тое самае месца, дзе ён iх узяў.
Хомка так i зрабiў.
У тую-ж ноч чуе Хомка – нехта стук-стук у вакно. Ён падыйшоў, бачыць – за вакном мядзьведзiха стаiць ды лапай, як чалавек, не раўнуючы, грук-грук па шыбе.
Пабаяўся Хомка выйсьцi з хаты. Затое Хомчыха сьмела выскачыла – матка... Сэрца маткi заўсёды чуе i кепскае, i добрае.
Мядзьведзiха падняла зь зямлi дзiцё i падала мацi ў рукi. Хомчыха падзякавала. Мядзьведзiха нешта зараўла ў вадказ. Паглядзела на Хомчыху, паслухала, як тая плача й сьмяецца ў вадзiн i той самы час, выцерла лапай вочы ды спакойна пайшла на гумно, а адтуль – у лес.
Хоць дзiцё жыло ў мядзьведзiхi цэлы тыдзень, але было вясёлае й ружовенькае – лепш, чым у маткi. Мядзьведзiха не адбывала-ж прыгону. Вiдаць, акуратна кармiла чалавечае дзiцё сваiм мядзьведзкiм малаком.
Дзiцё расло дужае, здаровае. Вырас добры хлопчык. Як ён пачаў хадзiць, яго ўсё цягнула ў лес. Аднаго разу ён пайшоў у лес – i колькi яго нi шукалi, не знайшлi.
– Пэўна, ваўкi зьелi, – гаварылi людзi.
Усё лета палясоўшчыкi скардзiлiся, што хтосьцi крадзе ў iх хлеб i мёд.
I вось у самую восень, калi надыйшлi халады, хлопчык вярнуўся дамоў.
– Дзе-ж ты быў?
– У мядзьведзяў...
– Як гэта?
– Захацелася да iх. Вось я й пайшоў...
– Чым-жа ты жывiўся там, сынок?
– Мядзьведзiха прыносiла мне хлеб i мёд.
Кажны раз, канчаючы гэтае апавяданьне, Вышамiрскi гаварыў:
– Каб я з гэтага месца ня ўстаў, калi маню!
I ён уставаў зь месца i адыходзiў дамоў, абапiраючыся аб кiёк.
Зьмiтрок Бядуля
ГЕНЕРАЛ
Вы ня ведаеце Мiхасёвага пеўня? Шкада! Цiкавы певень... А можа вы i Мiхася ня ведаеце? Дык гэта-ж цёткi Агаты сын. Яму ўжо чатыры гады з гакам. Праўда, гак гэты не такi вялiкi: усяго два месяцы. Але Мiхась шмат чаго сам ужо ўмее зрабiць. Ён, напрыклад, сам трымае лыжку ў руцэ, сам есьць. А калi пад'есьць, то адсуне ад сябе мiску i скажа:
– Мама, Мiхась пад'еў. Дзякуй.
Пасьля яды хлопчык пачынае майстраваць. Ён-жа – майстра на ўсе рукi. I складанчык у яго ёсьць. Зусiм запраўдны. Праўда, складанчык гэты з маленькiм бракам: палавiна ляза адламаная, i ён ня войстраны гады два. Але што тут за бяда. Падумаеш, – палавiна ляза адламаная. Другая-ж засталася. Ёю можна зрабiць, што хочаш. У нядзелю, калi нiкога ня было дома, Мiхась узяў матчын апалонiк i зрабiў зь яго... люльку! Як бачыце, Мiхась – хлопчык хоць куды!..
Вось так напрацуецца за дзень, а ўночы сьпiць – хоць з гармат палi, не разбудзiш. Тады ён забываецца й пра пеўня. А певень кажны раз досьвiткам першы ў вёсцы сьпявае. Ну, быццам, пiльнуе, калi ранiца надыйходзiць. Залопае крыламi i як зацягне, моцна-моцна, – ку-ка-рэ-ку-у!
– Ах, каб на цябе лiха! Вось-жа глотку дзярэ, гарлатан! I паспаць ня дасьць, – зь лёгкай злосьцю бурчыць ён i зноў пачынае драмаць. А певень памаўчыць крыху, набярэ поўныя грудзi паветра i зноў – ку-ка-рэ-ку-у-у!
I калi зацягне ў трэйцi раз, то па усей вёсцы пачнуць адгукацца пеўнi, быццам хочуць даказаць, што яны таксама ня сьпяць.
А ранiцай певень i Мiхась на двор выходзяць разам. У кажнага зь iх занятак. Мiхась дапамагае мацi дайнiцу несьцi, а певень зьлезе з куратнiка, паглядзiць-паглядзiць вакол i нешта загаворыць да курэй-чубатак на сваёй курынай мове: ко-ко-ко-о-о! Вiдаць, кажа:
– Злазьце, чубаткi, сьнедаць пара. Пойдзем чарвякоў шукаць.
I чубаткi, сьпяшаючыся, адна за другой скачуць на зямлю, абступаюць свайго важака. А ён гэтак горда пазiрае вакол.
Мiхась таксама не стаiць склаўшы рукi. Ён чакае, пакуль мацi падоiць карову, i адначасова пiльнуе, каб певень iз сваей сям'ёй у гарод не забраўся. Калi ўсе куры зьбяруцца, певень павольна выходзiць зь iмi на вулiцу. Мiхась глядзiць, як певень вядзе курэй сьнедаць. Горда iдзе певень. Пастаў на галаву шклянку з вадой – не ўпадзе. Ступае адразу на чатыры пальцы. Крок цьвёрды. I стукае так, як рота салдат у цяжкiх ботах па бруку. Раз! раз! раз! Ды i ногi ў пеўня, што ў ботах. Нiжэй каленаў мякiнькае цёмнасiняе пер'е. Хвост што серп. Некалькi пярынак падымаюцца ўгару, апiсваюць паўкруг i апускаюцца данiзу. Так i здаецца: узлуй толькi такога ваяку, i ён гэтымi сярпамi-пярынкамi – мах!.. мах!.. I адразу напалам расьсячэ.
А як высока галаву трымае! Дзюба прыўзьнята. Грэбень крыху сьхiлены на правы бок. Iдзе – i вокам ня мiргне!
Глядзiць Мiхась i радуецца, што ў iх такi цудоўны певень. Ня толькi жывы гадзiньнiк, але i гаспадар курынай сям'i. I ўсе куры яго слухаюць. Вось певень нешта знайшоў, вiдаць, чарвяка. Хуценька павярнуўся, махнуў галавой – дзёўб! дзёўб!.. А дзюба ў яго – што малаток. Дзяўбануў колькi разоў, а потым ко-ко-ко!.. I тут як кiнуцца да яго чубаткi! Тапу! тапу! тапу!.. Адна перад адной – навыперадкi. А ён войстрым вокам паглядае: каму-ж аддаць здабычу? Першай падбегла чарнушка. Не, ёй не аддасьць чарвяка. Зiрнуў на яе – i чарнушка адскочыла, нiбы варам аблiтая. Падскочыла белашыйка. Так i ёсьць! Гэта для яе знайшоў ён першага чарвяка. Схапiла белашыйка здабычу, адбегла у бок, а сакатухi – за ёю, хочуць адабраць. Але дзе там! Яна ўжо глынула чарвяка i рассыпаецца:
– Ко-ко-ко, дзякую, браце певень, за пачастунак...
Мiхасёў певень ня толькi кормiць курыную сям'ю, але i абараняе яе ад ворагаў. А ворагаў у курэй многа. То каршун, то лiсiца, то галодны воўк захоча паласавацца. Тут певень i выступае абаронцам.
