Текст книги "Нарач (СИ)"

Автор книги: Максим Танк

5

 
Ні галасоў, ні гоману
Ў нахлынуўшым тумане.
Ля возера Баторына
Сядзіць адна Тацяна.
Даўно паснулі вуліцы,
I толькі адгалосы
Яшчэ дзе-недзе чуюцца
Асвераў і калёсаў.
Зара ў трысці хаваецца,
Мігціць Шлях Млечны зораў.
Дзяўчына прыслухаецца,
Што возера гаворыць,
А хвалі пераліўныя
Пяшчотна з трыснікамі
Шапочуць казкі дзіўныя
I гойдаюць чаўнамі.
А месяц пераломаны
То вынырне з туману,
То выплыве з Баторына
Каля чаўна Тацяны.
 

Грышка

 
Прыйшлі, ці доўга нас чакала?
Сход зацягнуўся дапазна.
Што ж, кагарка, не сумавала
Над Мястрам-возерам адна?
 

Тацяна

 
Дамоў ісці была гатова,
На кірмашы пакінуць вас… —
А вочы зорацца з-пад броваў,
Як золак у вясновы час.
 

Прахор

 
Ну, хлопцы, ўдаль па хвалях сініх,
Каб дома быць нам да зары.
А ты, арол, глядзі – дзяўчыны
У рыбакоў не забяры!
 
 
I пырснуў смех з блакітнай хваляй,
Аж зашумелі трыснікі.
На першых лодках рыбакі
Пра Нарач песню заспявалі.
I паплыло па хвалях рэха
Туды, дзе цёмны бор стаяў,
Дзе летнім сном драмалі стрэхі…
Эх, песня родная мая!
 

6

 
Трэба вёсламі ударыць, —
Зноў Прахор гаворыць.
Лодкі выплылі на Нарач,
Бы на сіне мора.
Лес над берагам прачнуўся,
Песню паўтарае…
«Паляцелі белы гусі
Ды з чужога краю…»
 

Грышка

 
Слухай, сэрцамаё, шчыра
Я цябе кахаю,
А ты вечна, быццам вырай,
Ад мяне ўцякаеш.
Ціха кагарка паўноччу
Песню абарвала,
За шаўковай хусткай вочы
Зорныя схавала.
– Я даўно цябе кахаю, —
У адказ дзяўчына,
Ці мо прашаптала хваля,
Грышка вёслы кінуў.
– Што ж там песню абарвалі? —
Зноў Прахор гаворыць.
Паняслася песня хваляй,
Хваляй па азёрах.
Уздымецца высока
Недзе над барамі,
Рэе-кружыць, нібы сокал
Па-над трыснікамі,
На прасторах Беларусі
Долі след шукае…
«Вы пастойце, белы гусі,
Я вас запытаю…»
 

Частка пятая

І

 
На пабярэжжы азёрным, зялёным
Павырасталі палацы магнатаў,
Воддаль чарнеюць вузкія загоны,
I валуны, і рыбацкія хаты.
Неба заслала блакітам шырокім
Наднарачанскія нівы і вёскі,
Ціхі магільнік, крыж адзінокі
Каля пахіленай ветрам бярозкі.
Людзі жывуць у палацах ліхія, —
Хлеба ў іх досыць, і хлеб без мякіны —
Глыбака ўгрызліся ў нашу краіну,
П'яўкамі смокчучы сокі жывыя.
Толькі гаруе ўвесь бераг рыбацкі:
Рукі крывавым пакрытыя потам,
Твары абмыты слязамі сіротаў,
Плечы намулены лямкай батрацкай.
Нават і песні там іншыя, неяк
Звоняць яны сіратліва над полем,
Пераліваюцца скаргай жалеек,
Сумам прадвечным па шчасці, па волі.
 

2

 
Выйшлі ўсе разам.
Праз межы, праз поле
З вёсламі моўчкі арцелі ішлі.
З берага кагаркі
Раптам ўзняліся,
Зніклі ўдалі.
Выплылі лодкі.
– Смела ў дарогу!
– Шчаслівы палоў!
– Помніце – хлеба няма ўжо!..
Хваляў шум.
Звон галасоў.
З Нарачы выплыла сонца.
Лодкі да сонца плылі.
Біліся хвалі аб вёслы,
Пеніліся і гулі.
Дзеці, жанчыны, старыяI
Сёння на бераг прыйшлі
З віламі, з пешнямі.
Сталі, чакаюць, калі
Новыя выплывуць лодкі.
– Што, усё яшчэ не відаць?
– Мо толькі выплыве вёска адна?..
Нарач шуміць.
Пільна угледзеўся
Ў гатаўскі бераг Сымон,
У бераг далёкі.
Пеніцца сонца, і хваль перазвон.
– Кагаркі, можа?..
– Не, лодкі!
– Бачыце, бачыце! – бераг ажыў.
Радасна бліснулі вочы,
Быццам іх сонца прамень запаліў.
 
 
Люблю твае, Нарач, затокі і тоні,
Як вецер густыя туманы развесіць.
Ці снежная пена на хвалях зазвоніць,
Цалуючы зоры, калышучы месяц.
 
 
Люблю, калі ў сонцы гарыш пазалотай,
Раскінуўшы сінія хваляў палотны,
Калі ў непагоду сумуеш маркотна
З рыбацкаю песняй, з зялёным чаротам.
 
 
Люблю твае буры, твае навальніцы.
Ў іх чую, бы ў песнях, жыццё маладое.
I хочацца блізка грудзьмі прытуліцца
Да чорных ад гневу кіпучых прыбояў.
 

З

 
Як навальніцаю, хмараю шэрай
Лодкі плывуць рыбакоў.
Бурна шуміць нарачанскі ўвесь бераг I
Гулам людскіх галасоў.
– Рана сягоння прачнуліся, гады!
– Бачыш, ляціць вартаўнік!
– Трэба было б яго пешняй пагладзіць,
Лодку загнаўшы ў трыснік. —
Чуюцца знекуль ізноў адгалосы:
– Эх, закіпела ўдалі!
– Вернуцца сёння паны без калошаў!
– Вёслы ў работу пайшлі!
З вёскі, ў сярмязе расхрыстанай, шэрай,
Быццам варона, ляцеў
Полем, пасевамі солтыс Цяцера.
– Рыбы, відаць, захацеў?!
– Што, пане солтыс, чаго пан прыпёрся?
– Кажаш, паліцыі шмат?..
I галасы, быццам жнівам калоссе,
Зрэзаў нахлынуўшы град.
Толькі чуваць, як калышацца шумна
Возера каля чаўноў.
– Бачыш, ідуцьярыною, праз гумны…
– Будзе з паўсотні крукоў.
 

Стражнік

 
Хто вас тут склікаў?
 

Сымон

 
Ніхто. Прыйшлі самі.
 

Стражнік

 
Слухайце ж, рыбакі!
Пешні кідайце, пакуль яшчэ з вамі
Не загаварылі штыкі.
 

Сымон

 
Ты не гразі нам. Яшчэ ты замолад.
Што нас пужаеш штыком?
Мы ужо бачылі здзекі і голад
Пад акупанцкім ярмом.
Хочаш – страляй у мяне, у старога!
Хай мяне зломе віхор.
Толькі вам, каты, я гэту дарогу
Загараджу да азёр.
 

Грышка

 
Не, не табе, стары, з імі спрачацца,
Лезці грудзямі на іх.
Хопіць з навалаю лютай змагацца
Сілы у нас маладых.
 

Рыбачка

 
Хлеб адабралі ў галодных сіротаў.
Чым мы накормім дзяцей?
Досыць ужо бедавалі гаротна.
Што ж, пан, страляй жа хутчэй!
 
 
I пахіснулася мора людское,
Рынулі ў бой рыбакі,
Рынулі грозным, кіпучым прыбоем
На акупантаў штыкі.
 

4

 
Спяваюць дзяўчаты,
І ў лесе сасоннік,
На прызбе пад хатай
Ім ўторыць гармонік.
Праз межы, загоны,
Вясковыя стрэхі
Плыве з перазвонам
Вясновае рэха.
 

Тацяна

 
Сум грудзі сціскае.
Цябе, мой каханы,
I позна, і рана
Паны ўжо шукаюць.
 

Грышка

 
Тут сочаць за намі,
Я сам гэта чую,
Начамі і днямі
Нас нехта пільнуе.
Адно толькі горай,
Што раніцай сіняй
Цябе і азёры
Мне трэба пакінуць.
Я зроднены з тымі,
Што век жывуць працай,
Што ўсталі стальнымі
Радамі змагацца.
I дзе, я не знаю,
Сустрэну світанне,
Якое устане
Ўжо хутка над краем.
Ды толькі я веру,
Што дзень вызвалення
На Нарачы бераг
Прыйду я сустрэнуць.
 

5

Грышка

 
Ты не заснуў, Прахор?
Доўгая ноч…
Нам бы пагутарыць варта.
Нешта шкада пакідаць мне
Нарач, і вёску, і бор.
 

Прахор

 
Нешта скуголяць сабакі.
Вецер на сена залазіць,
Рве з узгалоўя пласты,
Спаць не дае.
Можа, так на непагоду.
Чуеш, як шчытам калоціць
I завывае, як воўк?..
Рана збіраешся выйсці?
 

Грышка

 
Рана, яшчэ даусходу…
Што ж абарваў, не гаворыш,
Неяк раптам замоўк?
А я ўсё пра азёры думаю.
Прыйдзецца, пэўна,
Брацца не раз за калкі,
Каб адагнаць ад хат нашых гора,
Выкрышыць панскім сабакам клыкі.
Аты, Прахор, можа, дрэмлеш?
 

Прахор

 
Не, гавары!..
 

6

Стражнік

 
Але ж і цёмна!
Месяц апаў на Нарачы дно.
Хіба поўнач
Мінула даўно?
 

Паліцэйскі

 
Іван, добра ты помніш,
Дзе чыя хата, істопка, гумно?
 

Iван

 
Я, пан, як заяц польны,
То ведае, дзе які лубіну сноп,
Ведаю кожную хату.
Гэта сяліба Рыгора старога.
Чорныя латы.
Саломы вецер натрос ля дарогі.
Далей Сымонаў
Плот хату гнілую плячамі падпёр.
Восызагоны…
Побач гумно… Не адзін, пэўна, ён…
З ім Прахор…
 

Стражнік

 
Што ж затрымаўся?
Першы раз? Мо не выпіў паўкварты,
Спужаўся?
 

Iван

 
Думаю, з вамі ісці мне не варта.
Каб ібыло што…
Я сваё выканаў…
 

Паліцэйскі

 
Можаш ісці!
 

Іван

 
Пойдзеце проста.
Выстралы вецер заглушыць ўначы.
А калі хто і прачнецца,
Дык будзе па часе.
 

Тацяна

 
Тата, ты спіш?
Чуеш пад вокнамі крокі цяжкія?
Чуеш, на вёсцы сабакі
Як выюць?
 

Сымон

 
Можа, ваўкі недзе блудзяць,
Возера з ветрам ў загрудкі ўзялося…
Спі. Хутка днець будзе,
Пэўна табе ўсё гэта здалося.
 

Тацяна

 
Усё ж я лепш выйду і гляну,
Толькі ўскіну на плечы вось хустку…
 

Сымон

 
Усё роўна нічога не ўбачыш.
Спіць яшчэ вёска. На вуліцы пуста.
Выйшла… Не спіцца ёй нешта.
 

7

Тацяна

 
Што тут!..
Гумно адчынена, параскідана сена,
Пэўна, тут быў нехта…
Грышка!..
Пара уставаць.
Грышка!..
 
 
Чорнымі крыллямі
Вецер ударыў у твар, і далёка
Чутна было, як шумеў бор стары
Над затокай.
– Грышка!..
 

Iван

 
Тацяна, твой Грышка не прыйдзе.
Можа, не верыш?
Пайшоў на гасцінец разам з Прахорам.
Слухай, Тацяна, цябе ён пакінуў,
Больш ён ніколі не прыйдзе!..
 

Тацяна

 
Але адкуль ты тут узяўся?
 

Iван

 
Я быў тут блізка.
На возеры быў.
Чуў, як ты клікала Грышку.
 

Тацяна

 
Не, не старайся мяне затрымаць!
 

Iван

 
Эх, як птушка,
Вырвалася, паляцела!
Пэўна разбудзіць
I вёску усю, і арцелі.
Трэбахавацца…
 
 
Гэта не вецер калыша лясы,
Гэта трывогі звіняць галасы,
Гэта у рэйку набатную б'юць.
Вырас натоўп рыбакоў,
Бусакі
Лесам асеннім ўзняліся ўгару.
Гулкай трывогі агні-языкі
Ужо ахапілі зару.
– Хто чаго звоніць? – чутна з далі.
– Стражнікі Грышку з Прахорам ўзялі!
– Куды іх пагналі?
– Хто бачыў, калі?
– Трактам кабыльніцкім іх павялі!..
Звонам Тацяна збірае народ.
Чырванню яркай палае усход.
Бурнымі хвалямі ў поле з сяла
Выйшаў узброены, грозны натоўп,
Быццам ўдагон па зямлі паплыла
Чорная хмара…
 

Частка шостая

І

 
Зрэбны дарогі ручнік
Сцелецца ў даль пад гару,
Толькі гарачага поту
З твару ты ім не сатрэш.
Хочаш, хоць скуты, яшчэ
Край свой прайсці, Беларусь,
Сонечны бачыць усход,
Бачыць краіну без меж.
Варта памалу ідзе.
Гэта не першы ёй раз.
Заўтра другіх павядзе,
Калі не абудзішся, брат!
 
 
Можа, ў астрозе калі
Ўспомніш ты гэты прастор,
Песню і шум трыснікоў,
Цені вячэрнія дрэў;
Можа, ты ўспомніш зару,
Кагаркі з сініх азёр,
Гул берасцянай трубы,
Родны, далёкі напеў.
I пашкадуеш: чаму
З гэтых этапных дарог
Не спрабаваў уцякаць
У хмызнякі ды ў лес?
Ведай: ніколі, мой брат,
Ад успамінаў і дум
Гэтых нідзе не ўцячэш.
Вырастуць дні у гады;
На валасах – сівы снег,
Як на сасне маладой,
Засерабрыцца ў мароз,
Толькі ўсе думы твае
Будуць блудзіць паміж стрэх,
Там, дзе азёрная сінь,
Там, дзе нядоля палос.
Золатам жыта цвіце.
Шызы над нівамі дым.
Эх вы, дарогі жыцця,
Што там за вамі ўдалі?
Доўга зязюля ў бары
Некаму лічыць гады,
Чорныя ночы і дні
Ў шэлесце, ў шуме калін.
Раптам дарогі струну
Лес векавечны абняў,
Хмарай зялёнай апаў,
Лісцем бяроз і асін.
Пахне жывіцай-смалой,
Сініх ягоднікаў стаў
Плямамі сонца расцвіў,
Зеленню сонных малін.
Варта памалу ідзе.
Ў гэткі, у сонечны дзень,
Не развітаўшыся нат,
Цяжка сваіх пакідаць.
Як над азёрамі ноч
Сіні раскіне свой цень,
Доўга рыбачка ў сяле
Будзе адна сумаваць.
 

2

Прахор

 
Што, пан, далёка да вёскі?
 

Паліцэйскі

 
Два ці мо тры кіламетры.
 

Прахор

 
Сонца, як полымя, паліць,
Аж ускіпае паветра.
Хочацца піць.
 

Грышка

 
Нешта сумным
Сёння пляцешся, таварыш;
Хаты рыбацкія, гумны,
Можа, сям'ю ўспамінаеш?
Недзе яны ўжо далёка…
Песню адну прыгадаў я,
З дзён перажытых, гаротных,
Помню, спяваў яе слаўна
Ў камеры нашай работнік.
Путы раскуўшы, з-пад стражы,
Ноччу марознаю ў поле
Вырваўся катаржнік-вязень,
Вырваўся, чуеш, на волю…
 

Прахор

 
Некалі чуў я пра гэта…
 

 
Змоўклі.
Адны успаміны
Звоняць струной каляіны,
Што пралягла праз палетак.
Толькі, сустрэўшыся, рукі,
Скутыя рукі сказалі,
Што без іх горка сумуюць
Родныя Нарачы хвалі.
 

Прахор

 
Добра, што будзе, то будзе,
Толькі б нам разам ударыць…
 

Грышка

 
Разам, глядзі, не марудзіць.
Потым хутчэй у гушчары,
Дзе мы, нырнуўшы, бы ў тоні,
Зможам схавацца далёка,
Дзе і з густой падвалокай
Век нас ніхто не дагоніць.
 

 
Ельнік зялёны і гонкі
Плямамі цені раскінуў.
Хмарацца ў небе сасонкі
З зеленню лісцяў асіны.
Эх, што задумаўся, стражнік?
Лепш не ўглядайся ў гушчары!
Позна схапіўся за браўнінг, —
Злёг пад рыбацкім ударам.
Вязняў дрымучыя нетры
Крыюць і змрокам, і лістам.
Толькі у гулкім паветры
Громам адклікнуўся выстрал.
Раз і другі прагрымела
Рэха, адбіўшыся звонка.
Шумна цяцера ўзляцела,
Крыкнула спуджана сойка.
– Стой! Стой! – голас пагоні
Доўга барамі-лясамі,
Нетрамі векавымі
Гнаўся ўслед за ўцекачамі.
 

З

Тацяна

 
Чаму вярнуліся з пустымі вы рукамі?
 

Першы рыбак

 
Зрабілі ўсё, пад сілу што было.
Ды не ўдалося стражнікаў дагнаць.
Яны, пакуль мы кінуліся удагон,
Былі далёка.
Ды пылам замяло,
Дажджамі змыла
Усе сляды у полі.
 

Другі рыбак

 
Табе радзіцца б дзецюком, дзяўчына,
Дзяцюцкі маеш нораў.
Чакай!
Яшчэ дабяромся мы да паноў!
Не вырвуць каты з нашых рук мазольных
Азёр і невадоў!
 

Першы рыбак

 
Цішэй, ідзе Іван…
 

Iван

 
Суседзям добры вечар!
Мо не ў пару да вас я падышоў?
 

Трэці рыбак

 
Ідзі сваёй дарогай, чалавеча,
Ідзі далей ад нас, ад рыбакоў.
Не месца сярод нас іудам…
 

Iван

 
Тацяна!
I ты паверыла у злосную хлусню,
Што выдаў хлопцаў я!
Вас ашукалі хітра.
Мыляецеся вы!
 

Чацвёрты рыбак

 
Пакінь смяяцца,
А то закончыш блага, —
Каб не зляцела шапка з галавы!
 

Першы рыбак

 
Ідзі і нас пакінь.
Яшчэ так не было на свеце,
Каб іуда кончыў, як чалавек, жыццё.
Як цень, за табой
Худая слава папляцецца
Па ўсіх азёрах.
Кожнае дзіцё,
Цябе сустрэўшы,
Пальцам будзе торкаць,
А потым выгане цябе і панскі зброд,
А там сам знойдзеш
Для сябе вяроўку
Павесіцца
Каля сваіх варот.
Яшчэ пазнаеш ты
Агонь сірочых слёз,
Як сон твой спапяляць яны ўначы.
I кожны голас,
Блізкі табе ўчора,
Маўчаннем,
Больш страшным як пагарда,
Прагучыць.
Сам праклянеш той дзень ты
I гадзіну,
Калі узвёў ваўкоў на брата след.
Ідзі!
Мы нейк перажывем
I гэтую бяду,
Як шмат перажылі
Другіх крывавых бед.
 

4

 
Не ляці туды, дзе вечар
Рассцілае хмараў хусткі,
А ляці, дзе сонца свеціць
I звіваюць гнёзды птушкі.
Бо не хопіць ў цябе сілы,
Будзеш сніць свае разоры
I на паламаных крылах
Прыляціш зноў на азёры.
А калі заснуць прыйдзецца
Недзе на астрожных нарах, —
Прынясе з-за кратаў вецер
Песні вольныя на Нарач.
Прынясе, – там іх пазнаюць
Маці і старэнькі бацька…
Толькі хай іх не спявае,
Зажурыўшыся, батрачка.
Бо складаў я свае песні
У мурах астрожных, цесных,
Каб яны і ў час пануры
Над зямлёй грымелі бурай.
 

Грышка

 
Цяжка, брат, ісці,
Ўжо выбіліся з сілы.
Дарога – лес, імшары і кусты.
А мы з табой і ранаў не абмылі.
Ну што ж, хоць да азёр
Ці дапляцешся ты?
 

Прахор

 
Вады дастаць бы,
А то у роце горка.
 

Грышка

 
Мо лепш табе плячо перавязаць?
Спачнем, хай толькі вечар
Крылом слонкі
Ўзмахне над лесам, зоры замігцяць.
 

Прахор

 
Я, можа, недайду…
Арыбакам скажы ты:
Няхай азёр панам не адцаюць,
Няхай памогуць і маім сіротам
I мой загон арцеллю узаруць.
Вечар цёплыя рассеяў зоры,
Звон камарыны чуецца ўначы.
За паплавамі з жабамі гавораць,
Варожачы пагоду, туркачы.
Дрэмле папараць з густой крушынай
Лясным, чароўным, непрабудным сном,
I ледзь шапочуць цяглыя асіны…
 

Грышка

 
Прахор, пара ужо ісці.
 

Прахор

 
Ідзём!
 

5

 
Гарыць агонь.
Спакойна дрэмле Нарач.
I ноч, як песня ціхая, без слоў,
На сонны бераг навявае чары,
Калыша хмары-думы рыбакоў.
Часамі з поля падкрадзецца вецер,
Рукамі згорне золата з агню
I, рассяваючы, нясе, здаецца,
Па небе зораў поўную сяўню.
Часамі хваля падпаўзе пужліва,
Як бы пра нешта хоча запытаць
Ці, можа, казку задрамаўшым нівам,
Арцелям сонным хоча расказаць.
I да затокі ў зарыве чырвоным
Ізноў бяжыць з пакатых берагоў.
Грызуць мурог папутаныя коні,
Дзе-недзе звон сарвецца з капытоў.
 

Першы рыбак

 
Далёка нашых ўжо хлопцаў загналі,
Дзе не шумяць ні хвалі, ні чарот…
 

Другі рыбак

 
Адных ўзялі, але прыбою хвалі
Ужо калышуць збуджаны народ.
 

Трэці рыбак

 
Прыехалі асаднікі, паны.
Азёры пахнуць ім не толькі рыбай,
Яны глыбей ўпушчаюць кіпцюры
У нашы нівы,
ў прадзедаў сялібы,
I ў нашы песні, і ў лясы-бары.
 

Чацвёрты рыбак

 
Не за ваду мы пачалі змагацца,
Але за тое, хто гаспадаром
З нас будзетут…
Заціснуць хутка і на горле пальцы,
Калі мы катам іх не адсячом.
 

Пяты рыбак

 
Цішэй!.. Чуваць, здаецца, нейкі голас здалі
Ці, можа, зашумелі каласы…
 

 
Зноў успаўзла на скат пясчаны хваля,
Змываючы людскія галасы.
Спакойна дрэмле Нарач на прыволлі,
А колькі зор у возеры гарыць!
Іх не злічыць, не вылавіць ніколі
I залацістым невадам зары.
 

6

Грышка

 
Глянь!
Там Нарач сінее, як неба кавалак,
Там гатаўскай пушчы цямнеюць хваіны!
 

Прахор

 
Хоць пад канец яшчэ ўбачу
Сваю азёрную краіну…
Дык гэта Нарач!..
 

Грышка

 
Здаецца, ціхі кут,
Ніякіх змен не адбылося тут.
Ды толькі дням
Не дагараць спакойна ў сонечным загары,
Як некалі…
Пара ісці ўжо нам.
 

Прахор

 
Не, брат,
Ісці я не магу.
Тут застануся і абмыю раны.
А ты ідзі дамоў.
Хай рыбакі памогуць
На бераг свой дабрацца на світанні.
Ідзі, табе яшчэ ісці далёка.
 

Грышка

 
Там нехта гаспадарыць ля чаўноў,
Пайду спытаю, можа, перакіне
Мяне праз возера дамоў
Ці скажа мне, як абмінуць гасцінец…
 
 
– Дзядзька, можа, ты перавязеш
Мяне на бераг гатаўскі,
А то ісці абходам
Далёка і праз лес.
 

Рыбак

 
Не, сынку!
Я тут ад усходу
Пераважу вартаўнікоў.
А сёння, як на безгалоўе,
Наехала паліцыі, паноў, —
Ператрасаюць глуш сасновую.
Работы шмат, а зарабіць на соль
Не зараблю, яй-богу!
 

Грышка

 
Гаворыш, што ля нарачанскіх сёл
Абстаўлены паліцыяй дарогі?
 

Рыбак

 
Эт, кажуць людзі!
Чуткі з поля, з лесу прыпаўзлі,
А тут азёры іх расплёскалі
Па жвіры, —
Нібыта нашы людзі
Ад паліцыі ўцяклі…
Ты, можа, чуў,
Аж з-пад сівога Свіру?
А ты адкуль сам будзеш, а?
 

Грышка

 
Я – дальні…
 

Рыбак

 
Так…
Я перавёз бы…
Відаць, што ты змарыўся…
 

Грышка

 
Ну што ж, пайду.
Бывай!
 

Рыбак

 
З богам!
Ідзі праз лес,
Мо і ўдасца як табе пралезці…
Ды, паслухай…
Балаты мінай!
Засадатам.
За кожнага з вас
Стражнікі даюць сярэбранікаў
Дзвесце!..
 

Стражнік

 
Ты з некім гаварыў?
З суседам? Гаварыў пра пашу?
Чаго ён поўзае у будні дзень?
 

Рыбак

 
Гэта, пан, чалавек свой быў,
З вёскі нашай…
 

7

Прахор

 
Пуста кругом.
Шумяць трыснікі,
Цугам цягнуцца хмары.
Толькі боль не сціхае ў грудзях,
Быццам вогнішча, дыхае жарам.
Як і чым гэты жар пагасіць?
Ветрам век не астудзіш,
Крывёй не зальеш,
Хіба сіняю хваляй,
Што вабіць мяне у бязмеж…
Нарач, Нарач!
Родны бераг імглою заслала.
Там вёска,
Там хата, сям'я…
 
 
Сінія хмары
Плывуць насустрач валам.
I ўздымаюцца хвалі вышэй,
Серабраныя і залатыя.
Вось адна дапаўзла да грудзей,
Абняла рукой чулай за шыю.
Прамільгнуў белай кагаркі цень над вадой.
– Таварышы, разам цягніце, за мной,
Невад, напоўнены рыбай, хутчэй!
Хвалі ўздымаюцца справа і злева,
Быццам раллі алавяныя скібы.
Прахор ідзе ўсё далей і далей.
I здаецца яму,
Што цягне ён невад —
Цяжкі, поўны сярэбранай рыбы.
А перад ім уздымаецца вал.
На дне за карчы зачапіліся ногі.
Хваля, як з горных вяршыняў абвал,
Загарадзіла дарогу,
Падняла рыбака,
Ўскалыхнула…
– Памажэце дамоў дабрацца!
 
 
Блізка кнігаўка крыкнула і прамільгнула,
Ды неба
Вячэрняй зарой
Пачало загарацца.
 

Частка сёмая

І

 
«Я пайду па ранніх росах,
Па сцяжынках адгалосаў
Асцярожненька збяру
Залацістую зару.
Пералескі, нівы, пейце!
Дзень іграе на жалейцы,
На трубе ды на ражку,
На зялёным лазняку.
Зрэбны пояс туга, туга,
У руках даўгая пуга.
Нарачанскі сіні край,
Гэй, на паству выганяй!»
Доўга пастыр на трубе
Пералівае зару.
Скрыпам гамоняць вароты, асверы.
Статак ляніва, павольна
Ідзе пад гару
Выганам выбітым, шэрым.
Толькі ўсё дрэмле яшчэ
Бор нарачанскі густы.
Неба, як наквець на самазялёнцы.
Цягнецца з хат,
Нібы з прасніцаў,
Столкамі пачасся дым,
Перавіваецца з сонцам.
 
 
«Сінню вочы напіліся.
Хай наш горкі хлеб ад гірсы,
– Мы пяём пад шопат хваль
Пра далёкі край Трансвааль.
Абняло быллё акопы,
Толькі песні не ахопіць —
І сягоння сум глухі
Б'е, як хваля ў берагі.
Гора торбай з плеч звісае,
Гора ў лапці абувае,
Пяе песні аб вясне,
Аб свабоднай старане.
Эх, праз поле, поле, гоні
Толькі часам рэха звоніць,
Гоніць вецер галасы —
Коціць пацеркі расы».
 
 
Пуста на выгане зноў.
Змоўкла труба, не гучыць,
Толькі звініць яе рэха між соснаў.
Голас чуваць маладзіц:
Гутараць мо, ідучы,
Пра свае справы і кросны.
Дзятламі ў косы дзяўбуць
Наперабой малаткі
Недзе між стрэх саламяных, іржавых.
А на зялёных лугах
Звонка сцябачкі, брускі
Загаманілі ў травах.
Вымыўся дзень у расе,
Выцер яго ручніком
Вецер, напоены кветкамі, свежы,
Толькі вузкія шнуры,
Толькі палосы кругом.
Межы, праклятыя межы!
 
 
«Поле – даль за чыстым полем,
Край – над краем хмараў болей,
Бор – за ім сасоначкі,
Даль – за ёй дарожанькі,
Гэй, з бяды не гніся, браце!
Лепш бярыся з ёй змагацца,
Карак холены скруціць
Або ў Нарачы ўтапіць,
Можа, мала гнуўся горбам
Ці шкада жабрачай торбы,
Лапці-хадакі змяняць
На жалезнага каня,
Надыван палёў шырэйшы,
На пшанічны сноп цяжэйшы,
I на песні, і на смех,
I на сонца новых стрэх?!»
Вецер калыша траву.
Мокры, густы мурог,
Польны званочнік, ваўчыца, як воўна,
Дзяцельнік белы як снег,
Мята і чартапалох
Сцелецца косамі роўна.
– Гой, гэй! На бераг хутчэй! —
З прыстані нехта крычыць,
Быццам заспалае возера будзіць.
Коціцца травамі шум…
– Мо трэба там памагчы? —
З поля збягаюцца людзі.
Змоўкла на міг сенажаць.
I загарэлася сталь
Косаў на плечах пахіленых, шэрых.
Беглі усе нацянькі.
Збуджаным рокатам хваль
Клікала Нарач:
Набера-а-аг!..
 

2

Грышка

 
Зноў я на старых слядах.
Чуваць скрыпяць вароты і асверы.
Мо прабяруся ў вёску па кустах.
Пустуюць хаты.
Недзе ўсе на сенажаці.
Мо і Сымон паплёўся на пакосы
Ці майструе каля невадоў…
 

Архіп

 
Грышка! А ты, браток, адкуль?
 

Грышка

 
Я ад пагоні ледзь уцёк.
Да вас прыйшоў,
Ратуючыся ад вартаўнікоў.
Скажы, каб хто прыйшоў пад вечар.
Я пачакаю у Сымонавым таку.
Ды глядзі не гавары на вецер,
Што бачыў тут мяне…
Бяда вось толькі, што учора
I сёння раніцай імглістай
Арцелі не знайшлі Прахора,
З пустымі лодкамі вярнуліся у прыстань,
Ты што на гэта скажаш?
Наберазе, ці чуеш, нейкі гоман?..
Даведайся!
 

З

Солтыс

 
Браткі, лепш бы разысціся!
Збірацца забаронена!
Ато ад пратаколаў не адкараскаешся век.
Ды цішэй!
Без шуму, без гоману!
Чаго не бачылі? – ўтапіўся чалавек…
 

Першы рыбак

 
Мо нехта з нашых.
Рызман – на лаце лата…
Кашуля наша зрэбная ў яго.
 

Другі рыбак

 
Гэта не з дачнікаў, а нехта з нашых…
 

Солтыс

 
Пагнаўяго тапіцца нейкі чорт
I замяшаць такую кашу!
 

Трэці рыбак

 
Перавярнеце тварам!
 

Архіп

 
Не можа быць!.. Прахор?!.
 

Усе

 
Прахор…
 

Солтыс

 
Браткі, лепш не чапайце, не закон!
Яшчэ за гэта ад паліцыі нам будзе.
Відаць, ранены ды яшчэ
I арыштованы мо ён…
На плечы рыбакоў
Лягло цяжкое гора,
Лягло на нівы батракоў,
На межы, на палосы, на азёры.
 

 
Асцярожна палажылі на сярмягу труп.
– Эх, у нядобры час рыбак гаротны
Загінуў, у нядобрую пару
Пакінуў нас, —
Шэпчуць бабы пра ўдаву, сіротаў…
Заплакаў нехта ўголас.
З далі падняў рой каласоў
На полі вецер свежы.
Памалу рыбака панеслі на плячах
Праз жытнія палі, праз межы.
Выган.
Сустрэлі дзеці-пастухі.
– Бацысу твайго нясуць, Дзямідка!..
Стаіць малы хлапчук,
Якпугаўё, сухі.
Натоўп, дарога – дзве сухія віткі.
Глядзіць хлапчук.
Далёка па-над борам цёмным
Града высокіх хмар заснула.
Здаецца, луста хлеба ў торбе
Цяжэйшай стала, плечы муліць.
Бацька…
Мо затрымаць натоўп і крыкнуць?
Але натоўп схаваўся за гарой,
Як хмара градавая,
згасіўшы сонца, знікнуў…
Стаіць пастух,
А вочы наліваюцца імглой…