Текст книги "Карчоўнiк (на белорусском языке)"

Автор книги: Борис Саченко

сообщить о нарушении

Текущая страница: 1 (всего у книги 2 страниц)

Саченко Борис
Карчоўнiк (на белорусском языке)

Барыс Сачанка

Карчоўнiк

Напачатку была казка. Казка пра тое, як чалавек прадаў чорту душу i з дапамогай нячыстай сiлы нажыў вялiкiя багаццi, займеў усё, чаго прагнуў, хацеў, i калi, здавалася, сама б жыць i радавацца... Словам, прыйшоў чорт i пачаў патрабаваць аддаць тое, што чалавек яму прадаў – душу... Казка была доўгая, яе расказваў Петрыку ў адзiн з шарых асеннiх вечароў, седзячы на печы, дзед Максiм...

Дзеда забiлi немцы. Ён памкнуўся быў ратаваць сабаку, Рэкса, па якiм, увалiўшыся ў двор, пусцiлi чаргу з аўтамата чужынцы, калi той з брэхам адчайна кiнуўся на iх, хочучы няйнакш стрымаць, не пусцiць. Кулi прашылi дзеду грудзi, перабiлi ногi, i ён, не ўстояўшы на ганку, упаў, звалiўся проста тварам у снег...

Сабаку, упрогшыся ў саматужкi, мацi завезла ў той жа дзень некуды ў лес i закапала. А дзед, нейкi аж занадта суровы, з нежывымi, ашклелымi вачыма i складзенымi на грудзях касцiстымi, жылiстымi рукамi, нерухома ляжаў на лаве яшчэ вечар i ноч, пакуль не змайстравалi яму са свежых габляваных дошак дамавiны, не палажылi яго туды i не павезлi на могiлкi. Там, на пагорку, пад старою карыстаю сасною, дзеда пахавалi, паставiўшы на яго магiле высокi дубовы крыж...

У хаце i на двары адразу ж пацiшэла. Не гаўкаў, не званiў ланцугом, сюды-туды бегаючы, гойсаючы, Рэкс, не кашляў, не гаварыў сам з сабою, седзячы на печы цi сноўдаючыся па хаце, дзед. Ды i мацi неяк пазмрачнела, сцялася – не смяялася, не спявала, як, бывала, раней. Рабiла ўсё, нават размаўляла, цiхенька, быццам хворая. I плакала, плакала – шкада ёй было i дзеда, свайго бацькi, i сабакi Рэкса. Прывыклi ж, без iх сям'я была няпоўная. А тут, як на тое, яшчэ завея ўсчалася, да такая, што свету божага не стала вiдаць. У комiне быццам чэрцi пасялiлiся – выла, гуло, гiгiкала, свiстала, падкiдала ўюшку. Ды i на двары, за хатаю, ведзьмы баль спраўлялi – лiха ведае што рабiлася вiхурыла, несла снегам, мяло, засыпала сцежкi-дарожкi. Выйсцi па патрэбе за хлеў i то не заўсёды ўдавалася. З ног збiвала, холадам да самых касцей працiнала, ледзянiла. Давялося ўнесцi ў хату ражку...

I так сумна, нецiкава жылося аж да самай вясны, пакуль сонца не пачало зазiраць у вокны, снег не растаў...

З прыходам вясны, цяпла зачасцiлi ў вёску немцы. Прыедуць, згоняць людзей да сельсавета – ён называўся ўжо воласцю, аддадуць розныя распараджэннi, загады – i паедуць. А калi распараджэннi i загады пачалi не выконвацца, парушацца, немцы не на жарт раззлавалiся – узялiся палохаць, страшыць людзей, а потым i страляць, вешаць. I людзi, каб не трапiць пад кулi цi на вiсельню, не чакалi больш дома немцаў, не сядзелi ў хатах, а як толькi чулi, што едуць ворагi, уцякалi хто куды, шылiся ў балоты, альсы, лясы – яны, на шчасце, акружалi вёску з усiх бакоў. I не выходзiлi ўжо адтуль, не вылазiлi, пакуль не ад'язджалi чужынцы. А ўжо тады, часцей за ўсё пад вечар, як цямнела, змяркалася, кiравалiся, кралiся да сваiх хат...

Неяк, уцякаючы ад немцаў, Петрык адстаў ад людзей i нават ад мацi. Балота, лазняк яму перашкодзiлi. Убiўся быў у такую гушчэчу, заглуш, што не пралезцi. Паспрабаваў крычаць, але тут жа спахапiўся, апомнiўся: немцы ж могуць пачуць... Сяк-так выбраўся на сухое, на лес... Але... Нiкога з аднавяскоўцаў там ужо не было, нават след прастыў. Заплакаў у роспачы...

Мацi вучыла яго: калi здарыцца нешта падобнае – адстанеш цi адзiн астанешся, каб не губляўся, шыўся ў лазняк, у балоты. I Петрык, успомнiўшы матчын наказ, не пайшоў на лес шукаць людзей, а вярнуўся назад, у лазняк, у балота. I не астаўся там з краю, а пашыўся ў выгары. Вада там была халодная, аж ногi зводзiла. Ды i глыбока, да самых пахаў, шыi, месцамi даходзiла. Пагрэбаўшыся мiж карчоў i купiн i змарыўшыся, Петрык, як толькi ўбачыў паваленую, вывернутую з карэннем старадрэвiну, дабраўся да яе i залёг.

"Далей не папаўзу, – вырашыў. – Схаваюся за камель. Цi за каранi, голле".

Так i зрабiў. Але... Што гэта? Раптам зачаўкала багна, заплюхала вада пачулiся няйнакш чыесьцi крокi. Падняў галаву. I... убачыў нечакана для сябе немца – ён, наставiўшы перад сабою аўтамат, у касцы, накiнутай на плечы плямiстай плашч-палатцы, цыбаў асцярожна па вадзе проста на яго, Петрыка. У страху i як бы нейкiм здранцвеннi пашыўся блiжэй да вываратня. I там, у зараснiках травы i малiннiку, стаiўся, прыпаў усiм сваiм целам да камля.

Немец iшоў i iшоў, наблiжаўся i наблiжаўся да яго, Петрыка. Крок, яшчэ крок... Вось ён спынiўся, пастаяў, паглядзеў, цi няма нiдзе нiкога, i зноў цыб, цыб...

Аж потам халодным абдало Петрыка. "Што рабiць?" Кiнуцца ўцякаць адсюль? Але куды? Дый немец убачыць жа, паласне з аўтамата. Як па Рэксу. Як па дзеду... I ля вываратня быць, чакаць, калi немец падыдзе зусiм блiзка, убачыць... Таксама ж...

Немец не збочваў – цыбаў i цыбаў, наблiжаўся i наблiжаўся. Ужо ён, Петрык, бачыў яго доўгi кручкаваты нос, вялiкi губаты рот...

I тут раптам адбылося неверагоднае, цуд нейкi, дый годзе. З-пад вываратня выпаўзла нешта жывое. Рыжае, вёрткае, рухавае. З востранькай, як у мышкi, пыскай, жвавымi хiтрымi вочкамi, загнутымi касцiстымi рожкамi, вiлястым куртатым хвосцiкам... I худое-худое.

– Не бойся мяне, хлопчык, – сказала, шапнула яно цiхенька, лагодненька. Я – Карчоўнiк. Iнакш – чорцiк, што жыве ў карчах. Хi-хi, хе-хе... – засмяялася яно.

Успомнiў Петрык – расказваў яму пра такiх калiсьцi дзед Максiм.

– Што табе трэба ад мяне? – насцярожыўся Петрык, халадзеючы ад жаху – мала таго што немец цыбае, iдзе проста на яго, дык яшчэ i нячысцiк гэты, Карчоўнiк, аб'явiўся.

– Душа твая, – сказаў гэтак жа цiхенька, лагодненька нячысцiк. I губы свае – сiнiя, тонкiя – аблiзаў.

– Купiць яе хочаш? – паглядзеў проста ў вочы чорту Петрык.

– Ага, – пакруцiў куртатым хвосцiкам чорт.

– Не ўдасца, – рашуча хiтнуў галавою Петрык i перавёў вочы на немца, якi раптам зноў спынiўся, застыў, быццам пачуўшы галасы, няйнакш прыслухаўся.

– Не ўдасца, кажаш? Хi-хi, хе-хе, – захiхiкаў, засмяяўся дробна, нядобра нячысцiк. – I купляць не давядзецца, дарма забяру...

– Як гэта – дарма? – здзiвiўся Петрык, бо ведаў, чуў ад дзеда: чэрцi проста так, дарма, душу не бяруць, а купляюць.

– Хi-хi, хе-хе, – хiхiкаў нячысцiк. – Вельмi проста. Вось немец цябе зараз згледзiць i стрэлiць. I я... Хi-хi, хе-хе... Забяру тваю душу. Так, дарма. Яна ж, твая душа, немцу, можа, не трэба...

Немец зноў пайшоў, пацыбаў. I быў ужо зусiм-зусiм блiзка. Нават дыханне яго – цяжкае, стоенае, насцярожанае – чуў Петрык. I быццам бачыў яго, Петрыка. Ва ўсякiм выпадку так здалося Петрыку, калi ён падняў галаву, паглядзеў на немца.

– Ну дык як? – шаптаў, не адставаў нячысцiк. – Жыць астанешся... Я праганю немца, не заб'е ён цябе... Мацi знойдзеш. Вернешся дадому, у вёску. Канца вайны дачакаешся... У школу пойдзеш... Станеш вядомым чалавекам. Будзеш жыць так, што зайздросцiць табе будуць...

– А далей? – скрозь зубы працадзiў Петрык.

– Далей... Памiраюць усе. I ты памрэш. А тады... Табе ўсё адно, дзе душы тваёй быць.

– А табе?

– Мне? О, чым болей у мяне душ, тым я багацейшы. Немец зноў спынiўся, яшчэ раз, цяпер пiльней, уважлiвей паглядзеў на выварацень. I нацiснуў на спуск аўтамат рыгнуў агнём, кулi ўдарылi ў сухадрэвiну, з вываратня пасыпаўся сухi пясок, мох.

– Ну дык як, згода? – зашаптаў, быццам i сам спалохаўшыся стрэлаў, нячысцiк. – Руку, руку давай... А то... Крыкну – i бясплатна душу тваю забяру. Чарга з аўтамата – i ты... Мёртвы, хi-хi, хе-хе...

I працягнуў сваю... Не, не, не руку, а лапу. З маленькiмi чорнымi кiпцюрыкамi на пальцах, халодную, лiпкую... Нават не працягнуў, а як бы ўсунуў, улажыў Петрыку ў руку. I ён, не ўсведамляючы, што робiць – а можа, ад страху, немец жа зусiм блiзка стаяў! – сцiснуў яе.

– Ну вось, даўно б так... А то... Хi-хi, хе-хе, – засмяяўся, захiхiкаў зноў дробненька, але, адчувалася, здаволена нячысцiк. – Глядзi цяпер, як немца я праганяць буду, цябе ратаваць...

I шустра скокнуў з-пад вываратня, бултыхнуўся ў ваду перад самым немцам, абдаўшы таго з ног да галавы пырскамi. Ад нечаканасцi, жаху немец закрычаў, дзiка i па-вар'яцку прарэзлiва, зноў пусцiў з аўтамата чаргу.

Закрычаў, загалёкаў, але ўжо дзесьцi зусiм у iншым баку, у лазняку, i нячысцiк.

Немец, вiдаць, не зусiм цямячы, што здарылася, пастаяў яшчэ хвiлiну-другую, выцер рукой вочы, твар i, павярнуўшыся, пацыбаў, як не пабег раптам назад, на лес, дзе было суха, чулiся галасы iншых немцаў.

А Петрык так i астаўся ляжаць ля вывернутай старадрэвiны.

"Цi не здалося ўсё гэта мне? – падумаў. – Немец... Нячысцiк... Казак ад дзеда наслухаўся. Вось i ўявiлася..."

Вечара, змяркання дачакаўся. А тады – дадому, у вёску, падаўся.

Мацi, убачыўшы сына – жывога, здаровага, – схапiла яго на рукi, пачала цалаваць.

– А як жа гэта ты, сыночак, адстаў ад мяне? – плакала, галасiла яна. – I дзе, дзе ты быў, дзе хаваўся? Немцы ж па лесе хадзiлi, людзей шукалi. I каго знаходзiлi – забiвалi, цесакамi рэзалi...

Петрык слухаў мацi i не ведаў: расказваць ёй пра немца i нячысцiка Карчоўнiка цi... Лепш змоўчаць, нi ў чым не прызнавацца...

"Калi даведаецца, што нячысцiку душу прадаў... Расстроiцца... А то i не паверыць, кпiць, смяяцца пачне... Скажа – якiя цяпер чэрцi..."

I не расказаў, не прызнаваўся, што адбылося там, у выгарах, калi хаваўся за старадрэвiнай i проста на яго iшоў, цыбаў з аўтаматам у руках немец...

Цi то i праўда нячысцiк – Карчоўнiк – ва ўсiм памагаў Петрыку, цi то сам ён урадзiўся такi шчаслiвы – "у сарочцы", – аднак пасля той падзеi ў выгарах жыццё яго пайшло лёгка, без якiх бы там нi было непрыемнасцей i ўскладненняў. Немцы не прыязджалi больш у iхнюю вёску страляць i вешаць людзей, бо ў вёсцы спынiўся на пастой вялiкi партызанскi атрад, Знайшоўся i Петрыкаў бацька – ён, як выявiлася, быў камiсарам гэтага партызанскага атрада. I ў перапынках мiж паходамi, баямi, калi вяртаўся дадому, у сваю хату, падкiдваў высока, аж пад самую стоь, Петрыка, казаў:

– Ну i сынок, ну i малайчына ж расце ў мяне! Вось немцаў прагонiм, як мы з табой зажывём тады!

Немцаў праганялi доўга. Было, што партызаны iх бiлi, было, што i яны партызан. Цэлы могiльнiк вырас на ўскраi сасоннiку – там хавалi забiтых у баях, а таксама тых, хто памiраў ад ран. Некалькi разоў спрабавалi немцы нападаць на вёску, хацелi вынiшчыць партызан. Абстрэльвалi з самалётаў, з гармат. Аднак партызаны ўмела абаранялiся. Нават пераходзiлi ў наступленне. I ў рэшце рэшт прагналi немцаў – прыйшло доўгачаканае вызваленне.

Петрыкавага бацьку на фронт не ўзялi. Але не пакiнулi i ў вёсцы – перавялi ў горад: там ён узначалiў спярша райком, потым вялiкi завод. Пераехалi ў горад да бацькi i Петрык з мамаю. Пасялiлiся ў камянiцы, хоць i ў маленькай, але ўтульнай кватэры.

Петрык пайшоў у школу. Iсам здзiўляўся, як лёгка яму давалася вучоба. Варта было паслухаць на ўроку настаўнiка – i ў кнiжку не трэба заглядваць, усё чысценька, да слова запамiнаў. Навучыўся чытаць, пiсаць, лiчыць. Ды так, што нiхто з iм не мог нi ў чым зраўняцца. Сем класаў скончыў на пяцёркi. Ды i астатнiя класы – восьмы, дзевяты, дзесяты – таксама на "выдатна".

– Гэта талент, незвычайны з яго вырасце чалавек, – казалi настаўнiкi пра Петрыка бацькам. – Што нi даручыш, за што нi возьмецца – зробiць!

I праўда, не толькi галава была светлая ў Петрыка, але i залатыя рукi. Ён мог адрамантаваць прас i радыёпрыёмнiк, гадзiннiк i веласiпед, матацыкл. Iграў на баяне, на пiянiна, на гiтары. Умеў – i даволi прыгожа – спяваць. Быў чэмпiёнам школы i горада па плаваннi, бегу на сто, дзвесце i пяцьсот метраў. Вышэй за яго нiхто не скакаў, лепей за яго нiхто не гуляў у футбол, валейбол i тэнiс. Словам, усюды i ва ўсiм ён паспяваў, паказваў спрыт, дамагаўся поспехаў.

Настаўнiкi ставiлi яго ў прыклад, многiя яму зайздросцiлi. Вядома, сярэднюю школу ён закончыў на залаты медаль. Куды ехаць вучыцца далей, Петрык (яго цяпер звалi ўжо Пятром, а сёй-той i Пятром Пятровiчам) ведаў, бо даўно абраў сабе прафесiю – захацеў стаць матэматыкам. Прываблiвалi яго лiчбы, у iх ён бачыў схаваны таямнiчы сэнс. Складваць iх, дзялiць, множыць – гэта быў любiмы яго занятак. Больш таго – ён, будучы яшчэ вучнем, знаходзiў у дзяленнi, множаннi, складаннi, адыманнi такiя заканамернасцi, якiх да яго нiхто не знаходзiў. А калi, можа, i знаходзiў, дык пра гэта ён, Пятро, не ведаў, не чуў. Рашыць самую складаную матэматычную задачу яму не было нiякай цяжкасцi рашаў, лускаў, раскусваў, як семкi, арэшкi, проста на хаду.

Ва ўнiверсiтэце, куды паступiў, яго з першага курса захапiла вышэйшая матэматыка. Ужо на другiм курсе ён напiсаў працу, якую надрукавалi ў студэнцкiм навуковым зборнiку. Гэты зборнiк нейкiм чынам трапiў за мяжу, i адтуль пачалi на яго iмя прыходзiць лiсты – пiсалi вучоныя, выказвалi захапленне працай маладога свайго калегi. На трэцiм курсе студэнта матэматычнага факультэта Пятра Пятровiча Каравая ўжо ведалi ў многiх краiнах. А на пятым курсе разам з дыпломам аб заканчэннi ўнiверсiтэта ён атрымаў пасведчанне аб прысваеннi яму навуковай ступенi кандыдата матэматычных навук. Патрабавалася два гады, каб Пятро Пятровiч Каравай стаў доктарам, а потым праз вельмi кароткi час i членам-карэспандэнтам, акадэмiкам.

Само сабой, i асабiстае жыццё складвалася ў Пятра Каравая як найлепей. Яшчэ ў школе ён закахаўся ў дзяўчыну, Лiну. У Лiны, праўда, быў ухажор, яна сябравала з iм з маленства. Але Пятру варта было пабыць з Лiнай некалькi гадзiн, i яна забылася на сябра маленства – закахалася, як кажуць, па самыя вушы ў Пятра.

– Як убачу цябе, – прызналася аднойчы Лiна, – на ўсё забываю. Ты, i толькi ты ў маiх вачах, у маiх думках. Быццам заваражыў чым... Гiпноз, нейкая няйнакш магiчная сiла ў цябе...

Гэтую магiчную сiлу цi гiпноз адчуваў у сабе i сам Пятро. Варта было яму чагосьцi захацець – i яно з'яўлялася. Упершыню ён адчуў гэта яшчэ ў школе. Неяк Косця Верамейчык, з якiм Пятро сядзеў за адной партай, прынёс у школу пенал каляровых алоўкаў. Ды не абы-якiх, а замежных, прывезеных бацькам з Нямеччыны. Алоўкi былi як алоўкi, а вось пенал... Нейкi быццам касцяны. I як, як размаляваны! Цэлая карцiна – i высокi дом са светлымi вокнамi, i бабкi, што за столiкам вяжуць карункi, i дзецi гуляюць у мяч... А якiя там намаляваны звяры, птушкi, рыбы!..

Захацелася, вельмi захацелася мець такi пенал Пятру. I, уяўляеце, скупеча Косця падарыў яго яму.

– А як жа ты? – здзiўлена глядзеў на Косцю Пятро.

– Бацька не адзiн, а два такiя прывёз... I калi табе падабаецца, бяры...

Далей – болей. Дарылi яму цi ўзнагароджвалi за выдатную вучобу, спартыўныя поспехi, iншыя рэчы, якiя яму падабалiся, якiя ён хацеў мець. Нават здаралася: сёе-тое i знаходзiў – на вулiцы, у траве. Цi бацька, мацi яму куплялi. I заўсёды якраз тое, што ён у кагосьцi бачыў i чаго так прагнуў, хацеў.

Пра тое, што гэта сюрпрызы Карчоўнiка, той яму спрыяе, дапамагае, – не думалася. Пра Карчоўнiка Пятро i зусiм забыў. Цi мала што магло прыблюзнiцца яму, малому, ад страху, калi ляжаў за старадрэвiнай, хаваўся ад немцаў? Дык i верыць? Ну, падалося тады... Але ж чэрцi, нячысцiк... Казкi гэта, выдумка, прычым адсталых людзей, такiх, якiм i быў дзед Максiм. Пражыў увесь свой век у вёсцы, нiдзе, нават у горадзе, нi разу не быў, не ўмеў нi чытаць, нi пiсаць. А фантазiя... Фантазiя ў яго, мабыць, была. Вось i выдумаў. Ды i не сам ён мог пра чарцей i нячысцiкаў выдумаць, а перадалося ад бацькоў, дзядоў. А ён паспяшаўся ўнуку ўсё, што сам ведаў, перадаць... Прызнайся, скажы цяпер каму-небудзь у горадзе пра чарцей цi нячысцiкаў – засмяюць жа. I правiльна. Няма нiдзе нiякiх чарцей. Ёсць тое, што мы бачым, адчуваем. Усё ж астатняе... Выдумка, плод фантазii, галавы...

Кажуць, чалавек хутка да ўсяго прывыкае. Асаблiва да добрага. I Пятро прывык. Ды так, што i як жыць па-iншаму не ўяўляў. Дзiўным нават здавалася як гэта чаго-небудзь хацець i не мець? Сутыкнуўся з гэтым ён яшчэ ў школе, калi Лiнiн ухажор – таксама дзесяцiкласнiк, толькi з паралельнага класа, неяк падышоў да яго, Пятра, i быццам папрасiў:

– Не збiвай з тропу Лiну... Табе што?.. А я яе... З маленства, можна сказаць, ведаю...

– Дык i што? – не зразумеў, здзiвiўся Пятро.

– Але ж ты зачмурыў ёй галаву...

– Зачмуры ты...

– Яна ж адна... З двума... Не можа яна...

Вось тады i задумаўся Пятро. Ну рэчы, няхай... Яны могуць быць аднолькавыя. Як пеналы тыя ж з алоўкамi, што прывёз з Нямеччыны бацька Косцi Верамейчыка. I кожны, каму што падабаецца, можа набыць сабе, купiць. А як быць з дзяўчынаю, калi яна падабаецца i табе i некаму яшчэ?.. Ды... Не аддаваць жа Лiну таму, каму яна таксама падабаецца. I Пятро не аддаў. Наадварот, яшчэ больш зблiзiўся з ёй. А на трэцiм курсе ўнiверсiтэта i зусiм жанiўся, узяў яе сабе ў жонкi. I добра зрабiў, не памылiўся. Пра такую жонку, як Лiна, толькi марыць можна. Усё, усё ў ёй Пятру падабалася, нi ў чым ён не бачыў, не знаходзiў заганы. А галоўнае, слухмяная яна, нават у дробязях не пярэчыла мужу, выконвала ўсе яго жаданнi. I казаць нiчога не трэба было. Варта падняць вочы, паглядзець – яна ўмiг здагадвалася, што трэба.

– Хвiлiначку, зараз, – казала яна, i тое, што яму хацелася, тут жа з'яўлялася.

I прыгажуня, якая прыгажуня! Валасы светлыя, iльняныя, вочы – блакiтныя, вусны – поўныя, сакаўныя, што вiшнi. I сама зграбненькая, станiстая, нiчога нiдзе лiшняга няма. Думаў, калi народзiць дзiця, – зменiцца, распаўнее. Аж не. Быццам i не раджала – асталася такой жа, як i да родаў была. Анi не змянiлася. Нi знешне, нi ў характары. I дзiцё – маленькая кволенькая Наташка – нiчога, здаецца, у сям'ю не прынесла iншага, акрамя радасцi. Асаблiва жонцы нудзiлася ж яна адна дома, без працы седзячы. Бо ён, Пятро, заняты ўсё быў, вечна са сваiмi лiчбамi ды формуламi важдаўся. А яна, Лiна, iншы раз рабiць не ведала што. А цяпер, з нараджэннем Наташкi, у Лiны свой клопат ды i занятак быў – то хадзiць, гаварыць Наташку вучыла, то ў дзiцячы сад, у школу вадзiла. Ды i ўрокi ж разам рыхтавалi, яду гатавалi, у хаце прыбiралi.

Калi ён, Пятро, дадому вяртаўся, усё, што б нi рабiлi, кiдалi, да яго беглi.

– Во, i татка наш прыйшоў, – радавалiся яны i памагалi яму i разуцца, i распрануцца. Потым вялi на кухню, кармiлi. I расказвалi, расказвалi ўсё, што ўдзень у iх было, чым займалiся, куды хадзiлi, якiя адзнакi ў школе атрымалi. Зноў жа нiчога нiякага не было такога, што б засмуцiла цi з-за чаго б ён перажываў. Рабiлi Лiна i Наташка тое, што яго радавала. Нават адзнакi са школы прыносiлi толькi выдатныя.

– Зусiм вы мяне разбэсцiлi, – казаў, смяяўся iншы раз Пятро. – Поспехi, кругом адны поспехi... I ў мяне i ў вас...

– Так яно i павiнна быць, – падтаквала мужу жонка, Лiна. – Хто дбае, той i мае.

– Яно быццам, – згаджаўся з жонкаю Пятро. – I ўсё ж... Не ва ўсiх усё так гладка, як у нас.

– Бо не ўсе такiя, як мы, – усмiхалася Лiна. – I ты ў нас малайчына, i Наташка во. Ды i я ж...

Лiна пачынала весела, бесклапотна смяяцца. Смяяўся i ён, Пятро.

Ад радасцi, што ўсё ў iхняй сям'i iдзе на лад, ва ўсiм ёсць толк, згода, поўнае разуменне...

I не заўважылi, як Наташка вырасла. Школу скончыла, ва ўнiверсiтэт паступiла. Не на матэматыку, вядома, хоць матэматыка i ёй давалася лёгка. З усiх навук i прафесiй выбрала яна прыродазнаўства.

– Чалавецтва дасягнула ва ўсiм небывалых поспехаў, – казала, пераконвала Наташка бацьку. – I поспехi якраз найбольшыя ў тэхнiцы, фiзiцы. Атам вунь рашчапiлi, прыручылi. I ў будучым чалавецтва будзе iмкнуцца абаранiць усё жывое ў прыродзе, не даць, каб яно загiнула. Гэта ў першую чаргу датычыць раслiннага, жывёльнага i птушынага свету, вады, зямлi, паветра... Сёння мы не ўяўляем яшчэ, што чакае нас у будучым. Асаблiва ў сувязi з адкрыццём энергii атама... Таму ўся ўвага чалавецтва павiнна быць накiравана зараз на захаванне таго, што створана прыродай i яшчэ не забруджана, не знiшчана. I прыродазнаўчыя навукi вельмi ж перспектыўныя...

Пятро думаў над словамi дачкi. I згаджаўся з ёю. Сам жа быў вучоны i сёе-тое ведаў. I выбар дачкi ўхваляў.

– У разумных бацькоў – дзецi разумныя, – казаў ён.

Сярэднюю школу Наташка скончыла з залатым медалём, таму нiяiх складанасцей пры паступленнi ва ўнiверсiтэт у яе яе ўзнiкла. Нiякiх складанасцей не ўзнiкла ў яе i потым, калi вучылася. Наадварот, ужо з першага курса яе заўважылi выкладчыкi, бо вылучалася яна сур'ёзнасцю, кампетэнтнасцю. Першыя навуковыя працы, што напiсала Наташка, на студэнцкiм конкурсе атрымалi прэмii i былi адзначаны дыпломамi...

Мела Наташка поспех i ў хлопцаў. Ад iх проста адбою не было, хадзiлi за ёй цугам. Але яна выбрала сабе таго, хто ёй найбольш падабаўся, – вясковага хлопца, свайго аднакурснiка Язэпа. Язэп быў родам з Палесся, недзе з тых мясцiн, што i Пятро. Бацькi ў яго былi звычайныя калгаснiкi. Ды i сам ён знешне нагадваў калгаснiка – быў сцiплы, сарамяжлiвы, нават гаварыць па-гарадскому добра не ўмеў i ўсё ж, як нi дзiўна, спадабаўся Наташцы. Не цярпела яна вышкаленасцi, ведала, за знешнiм лоскам часта хаваецца пустата. А ў Язэпа нешта было такое, чаго нi ў кога не было. Да таго ж ён пiсаў вершы, быў па натуры паэт, рамантык...

I ў сваiм выбары, як хутка пераканалiся бацькi, Наташка не памылiлася. У Язэпа гэтак жа, як i ў Пятра Пятровiча, былi залатыя рукi. Ён хутка навучыўся вадзiць машыну, рамантаваць усё, што прыходзiла ў нягоднасць. Рослы, плячысты, з густым чорным чубам, ён рабiў уражанне на кожнага, з кiм сустракаўся, хто яго бачыў. Вершы, што ён пiсаў i даволi актыўна друкаваў, хвалiла прэса. Так што з часам з яго мог вырасцi i паэт.

– А Наташка разбiраецца ў людзях, – казаў, круцячы галавою, iншы раз жонцы Пятро Пятровiч. – Ведала, каго выбiраць, за каго выходзiць замуж.

А калi Наташка зацяжарала, а потым i нарадзiла ўнучка, Славiка, – бацькi i зусiм былi на сёмым небе ад радасцi.

– Ну i малайцы ж, ну i малайцы ж! – усклiкалi яны, хвалiлi i дачку i зяця.

Неяк сталася так, што чым далей жыў Пятро, чым рабiўся больш i больш вядомы, тым усё менш i менш бываў дома. Мала што праца адрывала, розныя сходы, пасяджэннi, дык забiралi нямала часу i грамадская работа, абавязкi, даручэннi, што так i сыпалiся адусюль. А паездкi? Iх было столькi, што хоць наймай каго, хоць разарвiся. То ў Маскву, то ў Ленiнград, то ў Кiеў трэба, то ў iншыя гарады. Запрашалi на сустрэчы, канферэнцыi, "круглыя сталы" i розныя замежныя навуковыя ўстановы. Першы раз, калi паехаў у Балгарыю, было нават цiкава. Хоць, здаецца, i не так далёка гэтая краiна ад Беларусi, i славяне там жывуць, аднак паглядзець было на што. I Шыпка, i старадаўнiя манастыры i цэрквы, ды i прырода была зусiм iншая – горы, укрытыя зелянiнаю, вялiзныя абсягi вiнаграднiкаў, сады... I людзi там надта ж дабрадушныя, ветлiвыя, ласкавыя, асаблiва калi даведвалiся, што госцi – з Савецкага Саюза. А ўжо калi аднойчы спусцiлiся ў "механу", дзе можна было i выпiць, i закусiць, i паслухаць старадаўнюю музыку, – i зусiм быў развесялiўся Пятро...

За Балгарыяй была Амерыка. Адзiн пералёт i то заняў амаль паўсутак. Прызямлiлiся ў Ню-Ёрку, у аэрапорце Кенэдзi. Сустрэлi яго i яшчэ двух вучоных, што разам з iм прыляцелi з Савецкага Саюза, амерыканскiя калегi. I некалькi дзён быў Пятро быццам сам не свой – усё тут было iнакшае, не такое, як на радзiме. Уражвалi архiтэктура, дарогi, дысплеi, наогул дасягненнi навукi i тэхнiкi. Уражвала i багацце – чаго толькi не прадавалася ў крамах! I ўсё ў адмысловай прывабнай упакоўцы, на любы густ i за любыя грошы! Праўда, як хутка пераканаўся Пятро, багацце такое ў крамах таму, вiдаць, i сабралася, што не кожны мог усё, што хоча, купiць. Многiя людзi ледзь-ледзь зводзяць канцы з канцамi. А ёсць i такiя – i iх шмат, што i зусiм галадаюць, – сноўдаюцца, як ценi, па парках, скверах. Гэта – бяздомнiкi... Дзiўна, але калi яны, савецкiя вучоныя, сустракаючыся са сваiмi амерыканскiмi калегамi, пыталi, як гэта такое можна, каб, маючы такiя багаццi, людзi галадалi, тыя махалi рукамi, ат, маўляў, кожны жыве паводле сваiх грошай i так, як хоча... Усiх, маўляў, не пашкадуеш, усiх не навучыш, як жыць. Няхай кожны думае i дбае сам пра сябе...

За Амерыкай быў Парыж, потым Берлiн, Варшава... З кожнай замежнай камандзiроўкi Пятро, як правiла, прывозiў сувенiры. I так удала iх выбiраў, купляў, што ўсе, хто бываў з iм, здзiўлялiся. У спадарожнiкаў заўсёды грошай не хапала, а ў яго яны заставалiся, iншы раз мяняў на свае, каб не мець на мяжы нiякiх непрыемнасцей. Калi што-небудзь падабалася яму, хацелася купiць, заўсёды выйсце знаходзiлася – то, даведаўшыся, адкуль пакупнiк, збаўлялi цану, то знаходзiўся ганарар за працу, якую ў гэтай краiне выдалi цi збiралiся выдаваць. Сам сабе аж не верыў, як шанцуе яму нават у замежных камандзiроўках. Не паспееш падумаць, як тую цi iншую рэч знайсцi i купiць, а яна, як кажуць, ужо ў чамадане, дамоў едзе. Дарэчы, з пакупкамi прыкладна тое самае i дома, на радзiме, было. Як толькi нешта трэба, дык яно i з'яўлялася. То сам выпадкова купiць, то жонка дадому цi дачка, Наташка, прынясе. Таму ў кватэры Пятра Пятровiча ўсё было даведзена да ладу, падагнана па апошнiм, як кажуць, пiску моды. Па апошнiм пiску моды апраналiся i Наташка, i ён сам, i жонка, Лiна. Нават Язэп, зяць, i то з таго дня, як пачаў жыць у iх, апранаўся, бы дэндзi... Само сабой, вядома, была ў Пятра Пятровiча машына, свая, уласная, i службовая, была непадалёку ад горада драўляная двухпавярховая дача... Пры дачы былi гарод i сад, дзе чаго толькi нi расло! Справа ў тым, што Наташка выношвала ў галаве цэлую тэорыю, як чалавецтва з часам загубiць само сябе, забруджваючы, атручваючы паступова наваколле – паветра, ваду, яду... Таму на дачы iншых угнаенняў, акрамя арганiкi, не прымянялi. Каб дагледзець па-належнаму сад i гарод, давялося наняць жанчыну з суседняй з дачай вёскi i садоўнiка. Ды i сам Пятро, яго жонка Лiна, Наташка, а потым i Язэп не цуралiся зямлi – таксама i з рыдлёўкай, i з капанiцай, i з граблямi завiхалiся. Была яшчэ адна слабасць у Пятра Пятровiча – з кожнай паездкi ён прывозiў нешта для сванго гарода цi саду – то дрэва, якое не расло ў Беларусi, то раслiну нейкую, кветку. I рэдка што не прыжывалася ў яго. Таму не толькi чужым людзям, але i самiм, самому было цiкава пахадзiць па гародзе i садзе, паглядзець, як што i дзе расце. Ды i пакаштаваць на смак гароднiну, садавiну, пачаставаць гасцей тым, чаго тыя яшчэ не бачылi, не елi... А гасцей у Пятра Пятровiча бывала нямала. I сваiх, мiнскiх, калег па сумеснай працы i проста знаёмых, ды i тых, што прыязджалi з усяго, можна сказаць, свету. Сам Пятро Пятровiч ездзiў, i да яго таксама ездзiлi... I рэдка хто, пабываўшы ў Пятра Пятровiча, пакiдаў яго дачу цi дом, каб не здзiвiцца, не пахвалiць гаспадара i гаспадыню за гасцiннасць, дабрыню. Бо што-што, а прыняць, пачаставаць гасцей Пятро Пятровiч умеў i любiў. Стол у яго сервiраваўся, як у самых шыкоўных рэстаранах. Былi там i iкорка, чорная i чырвоная, i сяўружка, асятрынка, i бялужын бок, i засмажанае проста ў вясковай печы парася, i... Ды лепш не пералiчаць! I напоi былi i свае, i заморскiя, прычым заўсёды самых лепшых гатункаў i ў дастатковай колькасцi. Зноў жа праблемы, якiя iснуюць у многiх – што-небудзь адмысловае купiць, дастаць, – у Пятра Пятровiча не iснавала. Куплялася, даставалася ўсё неяк само сабой, лёгка, быццам нават выпадкова. I якраз тое, што трэба было ў тых цi iншых абставiнах, умовах...

Пятру Пятровiчу, ды i ўсёй яго сям'i, зайздросцiлi. "Пад шчаслiвай зоркай ён няйнакш нарадзiўся", – казалi некаторыя. Былi i такiя, што розныя пiсьмы, ананiмкi на яго пiсалi, патрабавалi стварыць камiсiю, разабрацца, хто наогул ён такi, гэты Пятро Пятровiч. Камiсii стваралiся, правяралi ўсё, што можна праверыць. Аднак... Знайсцi такое, каб у нечым можна было западозрыць цi абвiнавацiць Пятра Пятровiча, нiхто нiчога не мог. Наадварот, чалавек жыў сумленна, паводле сваiх заробкаў, нiдзе нiчога не парушаў. Хоць да ўзнагароды чарговай яго прадстаўляй...

I прадстаўлялi. Праўда, не правяральшчыкi, а ўжо iншыя, хто таксама бываў у Пятра Пятровiча, ведаў яго. I слава Пятра Пятровiча расла ўсё больш i больш. Яго партрэты мiльгалi ў газетах i часопiсах з розных выпадкаў – то ён прэмii атрымлiваў, то яму прысвойвалiся чарговыя ганаровыя званнi, то друкавалiся яго iнтэрв'ю, артыкулы...

З выгляду Пятро Пятровiч таксама мала мяняўся – быў па-спартыўнаму падцягнуты, рухавы – зусiм малады. Рэдка хто мог не памылiцца, сказаць, колькi яму год. Звычайна давалi яму на дзесяць – пятнаццаць гадоў менш, чым было на самай справе. Пятро Пятровiч нiколi нi на што не хварэў. Нават калi бывалi эпiдэмii грыпу, то яны яго абмiналi, абыходзiлi. Здаралася, хварэў увесь iнстытут, уся акадэмiя, горад увесь, а Пятро Пятровiч – хоць бы што.

– Як гэта вам так удаецца? – пыталi ў яго.

– А я... Часначок кожны дзень на ноч ем, жую... – прызнаваўся ён.

Спрабавалi есцi, жаваць на ноч "часначок" iншыя. Аднак... Усё адно хварэлi.

– Значыцца, часначок у вас не той, – жартаваў, смяяўся Пятро Пятровiч, калi гаварылi яму, што парада яго не памагае, усё адно не абмiнае, хапае грып.

Жыццярадасны, вясёлы, па натуры аптымiст, Пятро Пятровiч любiў пасмяяцца, пажартаваць. Ды i чаму б не! Справы яго iшлi выдатна, усё, што яму хацелася, ён меў, нi ў чым не адчуваў патрэбы. Лад i парадак на працы, лад i парадак у сям'i. Адкрыццi, што зрабiў ён у матэматыцы, надалi яго iменi вядомасць i папулярнасць. Iх, гэтыя адкрыццi, заўважылi, ацанiлi. Што яшчэ трэба, чаго хацець? Ёсць здароўе, ёсць дзе жыць, ёсць хлеб i да хлеба. Жывi ды радуйся.

I Пятро Пятровiч жыў, радаваўся...

Неяк уночы Пятро Пятровiч прахапiўся ад страшнага, адчайдушнага крыку. Крычаў Славiк. I крычаў так, што аж валасы ўсталi дыбка ў Пятра Пятровiча.

Як ляжаў у пасцелi – у пiжаме, босы, – так i кiнуўся, пабег у пакой да Славiка.

Там, у пакоi, былi ўжо Наташка, Язэп, Лiна. Не запальваючы святла, усе стаялi ля дзiцячай пасцелi, чулi, як крычаў Славiк, i, разгубiўшыся, не ведалi, што рабiць.

– То ён у сне, мабыць, крычыць, – сказаў Пятро Пятровiч. – Збудзiце яго!

Наташка схiлiлася над Славiкам, пачала яго тузаць, нешта ласкавае шаптаць, гаварыць – будзiць.

Славiк прачнуўся, расплюшчыў вочкi. I... здзiвiўся, убачыўшы ля сваёй пасцелi мацi, бацьку, бабу, дзеда...

– Што з табою, Славiк? – лашчылася шчакою да яго шчакi мацi, Наташка.

Славiк цяжка дыхаў, калацiўся ад страху, нiяк не мог апамятацца.

– У цябе балiць што-небудзь?

– Не, – круцiў галавою Славiк.

– Прыснiлася што?

– Чорцiк... – прашаптаў Славiк. – Ён сябе Карчоўнiкам назваў... Сказаў, што па дзядулеву душу прыйшоў...

Слухаючы Славiка, нiхто не звярнуў асаблiвай увагi на дзеда – Пятра Пятровiча. А той раптам як стаяў, так i асунуўся, рухнуў на падлогу.