Текст книги "Сарман алты таңба кітабы"

Автор книги: Алпамыс Сырманов

сообщить о нарушении

Текущая страница: 4 (всего у книги 6 страниц)

***

Барлығы үнсіз, тек жылқылардың тұяқтары мен пырылдап шыққан тынысы және сақырлаған жүгеннің дыбысы тыныштықты бұзды. Көшелердің шетінде оларға халық үйлердің арасынан сығалай қарады, бірақ ешкімнің көшеге шығуға дәті барған жоқ. Ерұлан оларға мұңды көзін тастай қақпаға шаба берді. Көп ұзамай олар тас жабылған қақпаға айтарлықтай жақындағанда, оның айналасында және қақпаның төбесіндегі сарбаздардың қалай садақтарын тартып, оларды көздеп жатқандығы Ерұланға анық көрінді.

– Қалқандарыңды дайындаңдар! – деп айқайлады. Барлығы қалқандарын төбесіне қойып, қарсыластарының шабуылын күтті.

Ерұлан қалқанының астынан оларға қарап келе жатты, сол сәтте оған «Атыңдар» деген дауыс естілді.

– Дайындалыңдар! – деп Ерұлан бұйрық берді. Суылдай ұшқан оқтар олардың қалқандарына тарсылдай тиді, кейбір оқтар жылқыларға тиіп, олар жерге домалай құлады, ал кейбір жолы болмаған сарбаздарға оқ тиіп, олар ажал құшты.

– Қазір екінші толқыны келеді, босаңсымаңдар! – деді Батыра.

Олар қақпаға жақындай берді, бірақ оларға қайта оқ атылған жоқ, құдды қарсыластары оларды ұмытып кеткендей, Ерұлан қалқанының астынан қақпаға қараған сәтте қақпа алдындағы сарбаздардың бір-бірімен шайқасып жатқандығы көрінді, ал ең қызығы, жабық қақпалар ашыла бастады.

Ерұлан қалқанын түсіріп, өз көзіне өзі сенбей, қақпаға анықтап қарады. Жоқ, олар шынында шайқасып жатыр, қақпа шынында ашылуда, ал біреу оларға «сыртқа шығыңдар» дегендей қолын былғады.

Ерұлан бір сәтке оларға күмәндана қарады, бірақ Қамшат қаласында болған сарбаздар арасындағы қақтығыс есіне түсіп, «олар да сол қақтығысқа қатысқан жауынгерлермен бір байланысы болар» деп іштей ойлап, сарбаздарымен қақпадан шығып, қала алдына күймені қоршай тоқтады.

Қақпа қайта жабыла, оларға қарай жүзге жуық сарбаз келді, олардың бірнешеуі Ерұланға қарай жақындады, үстеріне қаланың әскери киімін киген, жүздері суық, құдды олар баланы тартып алуға келе жатқандай.

– Бала сендерде ме? – деп сұрады.

– Оны қайтесің? – деп Батыра жауап қатып еді.

– Бала сендерде ме? – деп қайта сұрады.

– Иә, оны қайтейін деп едіңдер? – деді Ерұлан, әлгі адам артық сөз айтпастан:

– Оны бізге беріңдер, бізбен ол қауіпсіздікте болады, оны қайда апару керектігін білеміз, – деді Ерұланға суық жүзімен қарай.

– Сендер кімсіңдер? – деп олардың әңгімесіне Батыра араласты.

– Оны қайтесің, білгенмен, ол ештеңені өзгертпейді, уақытты созбай баланы беріңдер, қаладан шығып жатқан шуды естіп тұрған боларсыңдар, қазір мұнда одан да көп сарбаз келеді, – деді әлгі.

– Бала ешкімге берілмейді, егер сендер кім екендеріңді және бала сендерге неге керек екенін айтпайынша, – деді Ерұлан.

– Оны айтып отыратын уақыт жоқ, бермесеңдер күшпен аламыз, – деп ол қылышын суырып Ерұланға бағыттады.

Бейтаныс сарбаздар оларға садақтарын тартып, атуға дайын тұр, Ерұланның да сарбаздары қылыштары мен садақтарын сайлап, оларға кезеді. Екі жақта да бір сәтке тыныштық орнады, тек қаланың ішінде қақпаға қарай шауып келе жатқан аттардың дыбысы мен жауынгерлердің айқай-шуы ғана естілді. Сосын аяқ астынан:

– Ақымақтар! Не істеп тұрсыңдар? Қазір бір-бірімізге қару кезейтін уақыт емес, – деп біреу оларға жақындады, – мұнда кім басшы? – деді әлгі адам. Сарбаздар мен Батыра барлығы Ерұланға қарады. Ерұлан кішкене алдыға жүріп:

– Тыңдап тұрмын, – деп салмақты түрде сөйледі.

– Атың кім?

– Ерұлан.

– Ерұлан, баланы қайда алып барасыңдар?

– Жент қаласына.

– Онда сендерге көмектесетін кім бар?

– Менің әкемнің інісі, қала сұлтаны Нариман, – деген кезде.

– Олар жақындап қалды, – деп біреу қақпаның төбесінен айқайлады, шапқан жылқылардың шапқан дыбысы енді бүкіл қаладан естілді.

– Қақпаға жақындатушы болмаңдар, қанша болса сонша ұстаңдар, берілмеңдер! – деп айқайлады, сосын ол назарын Ерұланға қайта аударып: – Менің есімім Әли, Ерұлан бауырым, тыңда, менің ойымша, мына жерден біз тірі шықпайтын сияқтымыз, қашатын болсақ, олар бізге жетіп, баланы қолға түсіреді, сондықтан баланы біреу алып қашсын, ал біз осында қалып оларды қолымыздан келгенше ұстаймыз… – дегені сол еді, қақпаның төбесінен төмен қарай оқтар атылып, қабырғаның арғы жағынан шу естілді, осы сәтте Ерұланның құлақтары шыңылдай көрген түсі елестеді, ол бір сәтке көзін барынша жұмып, қайта ашты.

– Енді мені тыңда, Жент қаласына барған кезде әлгі Нариманға барушы болмаңдар, ол баланы ұстап береді, Жент қаласында біздің жолдастарымыз бар, олардың ішінен Еркін деген адамды тауып ал, ол саған ары қарай не істеу керектігін айтады… – дегені сол, қақпаның төбесінен қылыштардың бір-біріне соғылып, айқас басталғаны естілді, бірер сәттен кейін бірнеше адам қақпа төбесінен жерге құлады.

– Ей, тездетіңдер, олар қазір қақпаны бұзып өтеді! – деп біреу қақпаның үстінен айқай салғаны сол, оның арқасынан оқ тиіп, ол да жерге құлады.

– Міне, мынаны ал, – деп Әли Ерұланға Саһтирдің бойтұмарын берді, Ерұлан әлгіге көзі шарасынан шығып кететіндей қарап.

– Мұны қайдан алдың? – деді ол Әлиге жылдам басын көтере.

– Тірі қалсақ, мен саған бәрін айтып беремін, ал енді сәттілік, мен саған сенем, Ерұлан, айтпақшы мынаны Еркінге көрсеткен кезде, Әли беріп жіберді деп айтсаң болғаны, – деп артқа қарай бұрылып, – кәне жігіттер, көрсетейік оларға кім екенімізді және мұнда не үшін келгенімізді, – деп қақпаға атылды. Жылдам онда барып, барлығы қақпаны ұстауға кірісті.

Ерұлан Батыраға бұрылып, оған бойтұмарды ұсынып:

– Сен бала мен Сұлуды алып кет, Жентке жет те, Еркінді тап! Мынаны ал, Әли берді деп айтасың! – деді ол бойтұмарды ұсына.

– Ерұлан, жоқ, өзің бала мен Сұлуды алып кете бер, менің қолымнан бұл келмейді, – деп бас тартып еді.

– Көріп тұрсың ғой бізде уақыт жоқ, – деп оның қолына бойтұмарды ұстатып, алақанын қысты.

– Ерұлан, бірақ…

– Ешқандай бірақ емес, – деп атынан секіріп түсті. – Бала мен Сұлуды Батыс орманға қарай алып кет, тек орман арқылы ғана Жентке тез жетуге болады, жолмен жүретін болсаң, қолға түсуің анық.

– Ерұлан, ол жақтың қауіпті екенін білесің ғой…

– Бізде басқа таңдау жоқ, себебі қазір мұнда ханның он мыңдаған сарбазы келеді, сол себепті сен ашық жерде жүре алмайсың, менің айтқанымды тыңда.

– Жарайды, түсінікті, – деді ол басын жылдам изей. Бұл уақытта қала ішіндегі сарбаздар, қақпаны бұзғышпен соғып, қиратуға кірісті, қақпаны сырттағы сарбаздар жібермей ұстады.

Ерұлан жылдам күймеге жақындай бере одан аққан қанды байқады, оның зәресі қалмай, жүгіріп есікті ашты, күйме ішінде баласын құшақтап Сұлудың қансырап жатқан денесін көрді. Күймені тесіп өткен садақ оғы оны оң жақ көкірегіне тиген. Бұл көріністі көрген Ерұланның кеудесіне тістері бар қанжар қадап, оны ақырын қайта суырғандай күй кешті. Оның бойынан бір сәтке бар әлі кетіп қалғандай оның тізесі бүгіліп, жерге отыра жаздады, ол келген жасын ұстай алмай, ыстық тамшы көзінен ақты.

– Жо-жо-жоқ, Сұлу, жоқ! – деп ішіне кірді де, Сұлудың иығынан ұстап, оның жүзіне қарады. Ерұланға Сұлудың қиналып тыныс алып жатқандығы естілді.

– Ерұлан… – деп сыбырлады, – баланы ал… – деп оған сәбиді созды, – оған қамқорлық жаса, өкінішке орай мен сендермен бірге бола алмайтын сияқтымын, – деді ол.

Сұлу дірілдеген қолын созып, оның жүзіне қойды. Ерұланға оның қолының суықтығы сезілді.

– Жылама, саған жылаған жараспайды… – деді, Ерұланның ыстық жасы Сұлудың жүзіне тамды, ол барынша тістеніп, дыбыс шығармауға тырысқанымен, еріксіз қайғырған үні естілді, – берік бол… сен бәрін еңсересің… бастысы баланы аман алып қал, ол сенің қолыңнан келеді, мен саған сенемін… – сол сәтте Сұлудың қолы жерге құлап, тынысы тоқтады – бұл Сұлудың ең соңғы сөзі болатын.

– Жо-жоқ, Сұлу! – деп Ерұлан оны құшағына басып, қайта жіберді де, анасының қанына малынған баласын оның жансыз қолдарынан ақырын алып, сыртқа шықты.

– Не болып жатыр? – деп келген Батыра күйменің ішіндегі көріністі көріп жерге тізерлей отырды, ол да көзіне келген еріксіз жасты ұстай алған жоқ, тіпті ұстауға да тырыспады.

– Батыра, енді баланың әкесі де, шешесі де сенсің, оған жақсылап қара, сен маған жақсы дос болдың, енді балама жақсы әке болады деген ойдамын, оны өзің сияқты батыл етіп өсір, – деп баланы созды, – жоқ деп айтушы болма, Батыра мен мұндай ауыртпалықпен өмір сүре алмаймын, мына жайт мені ішімнен өлтіріп барады, сен менің қазір қандай жағдайда екенімді елестете алмайсың… – деп кішкене кідірді, оның көздерінен жас шығуын доғарар емес, сондықтан сенен өтінемін баланы алып кет, сенен басқа ешкімнің қолынан келмейді, – деді басын шайқай.

Батыра баланы ақырын қолына алып, оның жүзіне қарады, тыныш ұйықтап жатқан баланың бетінде қан тамшылары қатты. Ерұлан да бір сәтке баласына үңіліп, белбауындағы қанжарын, оның үстіне қойды:

– Есейгенде берерсің және күйменің ішіндегі заттарды алып кет, сен осының барлығының артында не жатқанын анықтауың керек және мына былықтың барлығын тоқтат, мен жете алмаған, аяқтай алмаған істі енді сен соңына жеткізесің, менің және басқаларының өлімі бекер болмасын, берілме, – деді ол Батыраның иығына қолын қоя, – ал енді сәттілік, шап! Сен Батыс орман арқылы Жент қаласына барасың, далада жүрсең сені қолға түсіреді, – деді ол.

– Бірақ орман қауіпті екенін білесің ғой.

– Бізде басқа таңдау жоқ… – деп ол басын шайқады, – Батыра басқа таңдау қалмады, тек осылай ғана құтылуға мүмкіндік бар, оның үстіне Қамшат қаласында дүниеге келген сәбиді құтқарған сілеусіндер сонда кеткен… – деген сәтте, қақпаға бұзғының ауыр соққысы келіп тиді де, бір шеті жарылды, – жылдам қаш!.. Тоқтаусыз шап!… Тоқтама!.. Тоқтаушы болма! – деп онымен құшақтаса қоштасып, артқа бұрылып, – кәне жігіттер, соңымнан еріңдер, – деп қақпаны ұстап тұрған сарбаздарға, өз адамдарын ерте көмекке кетіп бара жатып, Батыраға:

– Мойныңа ауыртпалықты салғаным үшін кешір, досым, – деді. Атты сарбаздар жылқыларын жіберіп, қақпаға ұмтылды.

– Саған да сәттілік, – деп Батыра оның артында қалды.

Батыра жылдам матаға оралған баланы алдына байлап, қанмен былғанған күймедегі Ерұлан айтқан қапшықтарды, жылқының үстіне жайғастырды да, қақпа алдында болып жатқан қақтығысқа бір қарап, оңтүстік-батысқа беттеп, сосын қайта оңтүстікке жол тартты, оған Ерұлан айтса да, Батыра Жент қаласына жол арқылы баруды шешті.

Қақпа алдында нағыз соғыс басталды, ішінде сыртқа ұмтылған мыңдаған сарбаз қақпаны соқты, олар жан-жақтан қабырғалардың төбесіне мініп, үстіндегі қарсыластарының көзін құртып, төбеден төмен қарай қақпаны ұстаған сарбаздарға оқ жаудыртты, тіпті көз жұмған қарсыластарының денелерін төмен лақтырудан тайынған жоқ.

– Қалқандарыңды көтеріңдер, – деп айқайлады Ерұлан. – Оларды бұлай ұзақ уақыт ұстап тұра алмайтын сияқтымыз, іштегілерді қайта қалаға қарай ығыстырып, қақпаның дәл астына тұрып алғанымыз абзал – сонда олар бізге төбеден оқ атуын тоқтатады, кәне сап түзеп, оларды сыртқа жіберейік, – деді Ерұлан Әлиге.

– Жігіттер, менің бұйрығыммен қақпаны жіберіп, кірпі шебіне құрыңдар, – деді Әли. Олар қақпаны кішкене ұстағаннан кейін.

– Сап! – деп айқайлаған Әлидің дауысы естілді, қақпаны ұстаған сарбаздар бірден оны жіберіп, қалқандарын алдыға тосты да, найзаларын қарсыластарына созып, артқа қарай шегінді, ал олардың артындағы садақшылар садақтарын тартып, қақпаны бұзып шыққан қарсыластарына оқ жаудырды. Ерұлан қала ішіне көзі түскен кезде, қақпаға қарай шұбыра келе жатқан жауды көрді, ал олардың соңында Дат тұрды.

– Алдыға қарай қысыңдар, жоғарыдағылардың көзін құртыңдар! – деді Әли.

Оның сарбаздары төбедегі қарсыластарына жебелерін жаудырып, оларды төмен қарай құлатты, қақпа алды жіңішке болғандықтан, қала ішіндегілердің барлығы бірдей оларға шабуыл жасай алмады, оларды қалаға қайта ығыстырып, қақпаның ортасынан орын тепті: ішке, сыртқа және қақпаның төбесіне жол бермей, қарсыластарының көптігіне қарамастан, оларды ұстады. Соғысуға өте ыңғайлы орын – Ерұлан мен Әлидің сарбаздарына аз шығын болып, ұзақ тұруына көмектесті, сандарының аздығына қарамастан, қарсыластарын қаладан тапжылтпай ұстады.

Бұл уақытта Батыра оңтүстік-батысқа қарай беттеді, айнала тек жазық дала және Бұлақты қаласына апартын шаңды жол ғана, алайда ол өте алыстан қалаға қарай келе жатқан әскердің қарасын көрді, оның дәл алдында бес-алты шақырым жерде Батыраға қарай тағы да мыңға жуық атты сарбаз келе жатты, ол не істерін білмей жылқысын тоқтатып, қалаға қарай басын бұрды, қаладан алыстап кеткенімен, шайқастың дауысы оның құлақтарына айқын естілді. «Мұнда, тор ішіне түскен балық сияқтымын, маған бір жабық орын табу керек, даланың кез келген жерінен мені көріп, ұстау оңай» деп ойлады. «Бірақ қайда? Қайда қашамын?» деп батыс жақтан өте алыстағы ағашқа көзі түсті.

– Ерұлан дұрыс айтыпты, маған Батыс орманнан басқа баратын жер жоқ, бізде басқа амал жоқ сияқты, балақай, – деп алдында тыныш ұйықтап жатқан балаға қарап сөйлеп, Батыс орманға қарай шаба жөнелді.

Ал қаладағы шайқас әлі жалғасуда, алайда Ерұлан мен басқалары ыңғайлы орнына қарамастан, олар саны көп жауды алдында ұтыла бастады.

– Олар адам емес, қырыңдар, қырыңдар! – деп Әли айқай салды.

– Қалайша, адам емес? – деп сұрады Ерұлан.

– Саған олар адам болып көрініп тұрған шығар, бірақ шын мәнінде олар адам емес, дәрігерлер мен сарбаздарды ханның сиқыршылары қара сиқырды қолданып жасаған, сондықтан олар адам емес, бірақ біз ханның нағыз сарбаздарымен шайқасқа түспегенімізге қуан, мыналардың орнында солар болатын болса, біздің шаруамыз бітті дей бер, себебі оларды өлтіру мүмкін емес, – деді Әли. Шайқас арасында Ерұлан Әлиге сұрақ та қойып үлгеріп жатты.

– Неге олар бірден әлгі сарбаздарды жібермеген? – деп сұрады.

– Себебі оларды тек бір жағдайда жібереді, жауды толықтай қыру үшін ғана, хан елдегі халықтың күдігін тудыртпас үшін адамға ұқсас сарбаздарын жіберді, оларды адам сияқты жүріп-тұруға үйрету оңай, ал әлгілер… олар адам иеленген түйсіктен жұрдай, сондықтан халық арасында олар жүре алмайды, – деп айтқаны сол еді, Әлидің сол жақ көкірегіне қаңғып келген оқ тиіп, жерге сұлап түсті.

– Әли… – деп айқайлады Ерұлан.

– Мені жайыма қалдыр, сарбаздарды баста, мына сұмырайларды қала сыртына жіберуші болма, – деп ыңырси сөйледі де, кеудесіндегі оқты түбінен сындырып, қайта орнынан^тұрды .

– Олар біздің жанымызды алу үшін келіп тұр, көрсетейік біздің жанымызды алу оларға қанша тұратынын, берілмеңдер! – деп Әли сарбаздарын рухтандырды.

Тарсылдаған қалқандар, бір-біріне шиқылдай соғылған қылыштар және айқайлаған дауыстар қала қақпасының алдында соңғы бір сағат бойы естілді. Ерұланның сарбаздарының саны азая бастады, ал қарсыластары құдды бітпейтіндей көрінді, оның үстіне аяқасты қайдан келгені белгіз, мыңға жуық сарбаз олардың артынан соққы жасады. Бұл жайт олардың рухын түсіріп, тездетіп жеңілуіне бір қадам жақындата түсті. Ерұланның сарбаздары азайған сайын, олардың көзін құрту оңайға түсті, ал енді міне қақпаны қорғап, Ерұлан және Әлимен бірге оншақты жауынгер ғана қалды. Қақпаның жан-жағы жансыз денелер мен қанға малынды, әбден жарақаттанып, шаршаған Ерұлан кез келген сәтте қаруын тастай салғысы келді, бірақ оны бойындағы ашуы тізе бүккізген жоқ.

–  Ерұланды өлтіруші болмаңдар, оның шаруасын өзім тындырамын! – деп Дат жарақаттанған иығын ұстай, сарбаздарының арасынан қақпаға қарай жақындап: – Тоқтаңдар! – деп айқайлады.

Мыңдаған сарбаз екі жақтан Ерұлан мен оның он шақты адамын қоршады, олар ентіге дем алып аяқтарында әрең тұр, ал тілініп кесілген жарақаттарының ауырсынғанын, дене қызуынан арқасын да сезген жоқ, қарсыластары тоқтағанымен, оларға садақ оқтарын бағыттады, Дат сарбаздарының арасынан сытыла шығып:

– Осы жерде берілгендерің жөн болар, – деді ол.

– Одан да өлген артық, – деп жауап қатты Ерұлан ызаға толы даусымен. – Сен не деген аяныштысың, тек сарбаздарыңның көлеңкесінде тығылып жүретін қорқақсың, олармен бірге бір сапта тұрып шайқаспайсың… мен саған айтар ештеңем жоқ,– деп Ерұлан қолындағы семсерін екі қолдап қысып ұстап, жауларына қарай бағыттады. Оның тілім-тілім болған қолынан қан мен тер араласа тамды, ал оның жүзіне шашыраған қаннан бетінің ашық жері қалмаған. – Сендер сияқты жаужүрек жауынгерлермен бір сапта тұрып шайқасқан мен үшін үлкен мәртебе, – деді ол жанындағы сарбаздарына:

– Мен үшін сен сияқты батыр жауынгермен бір сапта өлу мәртебе! – деді Әли.

– Алға! – деп олар айқайлап, Датқа қарай қылыштарын сермеп жүгіргені сол еді, жан-жақтан атылған садақ оқтары оларды күтіп алды, Ерұлан иығынан, сан тұсынан және оң жақ қабырғасынан жарақат алып жерге отырды, Әли мен басқа сарбаздар жарақаттарынан сол жерде көз жұмды. Ерұлан денесіне қадалған садақ оқтарын сыдырып орнынан тұрды, алдында тұрған сарбаздар оны қайта атпаққа оқталды, бірақ Дат оларға садақтарын түсіруді бұйырып, Ерұланға қарай ақырын жүрді.

Ерұлан әрбір сәттен есін жоғалтты; дем алуы барған сайын қиындап, көзі қарауытты, оған Даттың келе жатқаны бұлдырлаған көлеңке болып қана көрінді, шамасы қалмаған соң қолындағы семсерін жерге тіреп, тізерлеп отырды. Ерұлан көрген түсі енді өңінде қайталанды: айналасында сарбаздардың жансыз денелері, ал қарсы алдында оны қоршаған жүздеген қарсыласы бұлыңғыр көлеңке болып көрінді.

Оның жанына Дат келіп тура алдына отырып, жарақаттанған қолын Ерұланның желкесіне қойып:

– Мен саған айттым ғой барлығы дұрыс кезде тоқта деп, ал енді міне, сенде ештеңе қалмады, сен барлығынан айырылдың, тіпті өзіңнің өміріңнен де! Сенің шаруаңды тындырғаннан кейін мен сенің балаңның соңынан барып, оны қолға түсіремін, ал бұл нені білідіреді – бұл сенің істеген барлық іс-әрекетің босқа кетті деген сөз: отбасыңнан, абыройыңнан және бар байлығыңнан айрылдың, – деді де, белбауында тұрған кішкентай қанжарын алып, оны Ерұланның кеудесіне сұғып алды.

– Ыыы, – деген ыңырсыған дауысы шығып, ол тырмыса Даттың қолынан ұстап, оның құлағына жақындады, – сенің қолыңнан ештеңе келмейді… айналаңа қара… біз сендерді ақылмен жеңдік, сен ешқашан менің баламды қолға түсірмейсің, ешқашан… – деп қан тамшылары аққан қолы төмен салбырап түсті де, оның басы Даттың иығына құлады. Осылайша Ерұлан қаза тапты.

Дат оның жансыз денесін алдыға итеріп құлатты: ол Ерұланның жүзіне қараған кезде, оның күлімдеп қаза тапқанын көрді, бұл көріністі көріп, Дат жеңе тұрса да, өзін жеңіліс тапқан адам сияқты сезінді, айналасына қараған сәтте, қарсыластарына қарағанда алты есе көп шығын болғанын түсінді. Ол жерге отырып, кішкене алқымын басты.

– Енді біз баланы қайтару керекпіз, оның қайда кеткенін кім біледі? – деді ол, сол сәтте қақпа үстінен:

– Шайқас барысында біреу Батыс орманға қарай қашты, – деді жауынгер.

– Батыс орман! – деп Дат қайталады, – сенімдісің бе?

– Иә!

– Оны біз орманға кірмей жатып қолға түсіруіміз керек, егер онда кіретін болса, баланы тірілей алуымыз екі талай, – деп Дат орнынан тұрып, қолындағы қан болған пышақты, жанындағы сарбаздың үстіне сүртті де, қынабына қайта салды.

– Маған мінерге жылқы алып келіңдер! – деп бұйрық берді, сол сәтте алдындағы сарбаз жылқысынан атып түсті де, Датқа ұсынды. Ол жылқыға отырып алған соң сарбаздарына: – Жылдам аттарыңа қоныңдар, мұнымен біздің жұмысымыз біткен жоқ, – деп мерт болған жауынгерлердің үстімен жүріп өтіп қаладан шықты, ал оның артынан сарбаздары жердегі жансыз денелерді бір шетке жинап, олар да қаланы босатты.

Бұл уақытта Батыра біраз жерге ұзап кеткен еді, бірақ Батыс орманға жету екі күндік уақытты алады.

ҮШІНШІ БӨЛІМ. БАТЫС ОРМАН

Батыра алды-артына қарамастан шаба берді, оның бойын торуылдаған үрей санасын бір сәтке тыныш қалдырған жоқ, селкілдей шапқан ат Батыраның кеудесіндегі баланы оятып, ол шырылдап жылай бастады.

– Не болды, балақай, қорқып жатсың ба? Қорықпа, барлығы дұрыс болады, барлығы дұрыс болады.

Ол дөң-саймен шаба орманға қарай беттей берді, ал артында қалған үлкен қала көзден таса болып, Бұрат тауының төбесі ғана аздап байқалды. Оның тынысы тарылып, әлем астан-кестең болғандай күй кешті, кеше ғана тыныш өмірі бүгін аласапыран күйге түсті – ең жақын досынан айрылып, енді денесінде таңбасы бар сәбимен, әлемдегі ең қауіпті орманға қашуда, тіпті таңбаның не екенін де білмейді. Одан әрі не болады? Не істейді? Орманнан тірі шығам ба деген ой оны іштей жеді, дәл осы сәтте Батыр өзін бүкіл әлем оған қарсы шығып, қараңғы түнекте жалғыз, ешқандай жарықсыз қалғандай сезінді. Бес сағат тоқтаусыз шапқаннан кейін Батыраның аты шаршап, шамасын жоғалта бастады, ол атты ақырын жорғалатып жүргізе суытты. Айналасы жап-жасыл кілем жауған, дөңді-сайлы дала ғана, бірде-бір жануар немесе құс көрінер емес.

– Сені аздап тынықтыру керек, – деп мұрнының астынан сөйлеп, тоқтады да, аттан түсті, ал сәби аттан түскеннен кейін қайта жылай бастады. – Қарның ашқан болар, бірақ мен саған ештеңе бере алмаймын, балақай, – деп ол белбауындағы су есіне түсіп. – Мүмкін су берсем, кішкене болса сені жұбатар, – деді де, сәбидің аузына ақырын тамшылатып су құйды, бала тынышталғандай болды.

Батыраның ұзақ жолдан шаршап, ат үстінде көп отырғандықтан денесі ауырды, оның салмағы өзіне бірнеше есе ауыр болып кеткендей сезілді, оның үстіне киген сауыты да қозғалуға біршама қиындық туғызды, терлеп, тері қатып, дала жылы болса да, соққан жел оны жауратты.

«Неге? Неге ханға бұл балалар керек? Неге барлығы осыларға қол жеткізгісі келеді?» деп іштей ойлады. Ол сәбидің жүзінде қатқан қанды, су тамшылатып сүртті, сосын оны жерге жатқызып, матасынан ақырын шешті де, сәбиді бір қапталына жақызып, арқасында сол жақ жауырынында орналасқан таңбаға қарады. Жасыл түсті таңба баланың жауырынын толықтай алды. Басы сопақтау келген, сояудай тістері жартылай ашылған аузынан шыққан, айдаһарға ұқсас жануар бейнеленді. Батыра оны сипап:

– Бұл нені білдіреді екен? – деп өз алдына сөйлеп, кітап пен мүйізді бас сүйекті алып, екеуін алында қойып, олардан көз алмай қарады.

Батыра бас сүйекке қараған сайын, оның үңірейген көздері құдды зұлым күш пен үрей таратып тұрғандай. Ол кітапты қолына алып, оның сыртына көз жүгіртті, сыртында алты таңба – алты түрлі жануардың бейнелері екі қатар болып бейнеленді. Батыра олардың бірін де бұрын-соңды көрген емес, ал ең соңғы орналасқан таңба сәбидің арқасындағыдан еш айырмашылығы жоқ, сонымен қатар кітаптың ең төбесінде, таңбалардың үстінде Батыраға бейтаныс тілде жазылған үш сөз тұрды, ол мүлде сөздерді түсінген жоқ, тіпті алғаш көруі.

Батыра бос кітапты ары-бері бірнеше рет ақтарып шықты, бірақ ішінде ештеңе жоқ, тек ақшыл сары парақтардан тұратын қалың кітап, сосын ол заттардың барлығын жинап, қоржынға қайта салды.

Баланың таңбасына кішкене көз тіге, оны матаға қайта орап, кеудесіне байлап алды. Оның бойын бұрыңғыдай қорқыныш билеген жоқ, қазір ол тынышталып, болған жайтпен келіскендей. Аспан ашық, тек бірнеше мақтаға ұқсас бұлттар қалқып жүрді, анда-санда олардың көлеңкесі Батыраға түсті.

– Бізге артқа шегінуге жол жоқ, біз сор батпаққа белшемізден батқан сияқтымыз, ал одан шығуға көмектесетін қазір ешкім табылмас, өзімізді-өзіміз құтқаруға тура келеді, – деп ұйқыдағы сәбиге сөйлеп, орнынан тұра жылқысына жайғасып, артына бір көз тастап, жолды жалғастырды.

***

Бұл уақытта қаладан Дат пен әскерлері оны өкшелей келе жатты.

–  Жан-жаққа шашырып жүріңдер, сонда оны байқау оңайға түседі, егер көретін болсаңдар, бірден дабыл беріңдер, – деп Дат айқайлады. Қала ішіндегі шайқас Датқа көп шығын болды, ол сарбаздарының жартысынан айырылып, мыңға жуық жауынгері қалды. Олар бірнеше шақырымға жайыла орманға қарай беттеді.

Күн тас төбеден ауды, Батыра атты тез шаршамас үшін бұрынғыдай қатты шапқан жоқ. Ал енді «Ерұлан мен басқаларына не болды? Олар тірі ме? Өлі ме? Әлде тұтқынға түсті ма екен?» деген сұрақтар оның санасын торуылдады. Алдыға жүрген сайын, тек төбесі ғана көрінген алып ағаштың, енді көкжиектен жан-жаққа созылған бұтақтары да байқалды, ал артында қалған алып тау ақырындап кішірейе берді.

Батыра кеш батып, түн ортасына дейін тоқтаусыз жол жүрді, ал сәби жол бойы бір жылап, бір ұйқыға кетіп, кейде тыпыршумен болды. Батыраның бойын ұйқы басып, жорғалай шапқан ат үстінде ол қисаңдай маужырап, жүген мен үзеңгінің қоңыраулы үніне мән бермей, кейде қалғып та алды, тек астындағы ат анда-санда сүрінген кезде, селк етіп оянды.

Түн ортасына жақындағанда, олардың алдынан сайда өзен кезікті, оның жағасын қиыршық тастар көмкерілген, ал өзенде мөлдір таза су, жартысынан кішкене асып толған ай сәулесін шағылыстыра ақты. Батыра жылдам атынан түсіп, оны өзеннің жанындағы шөпке байлай, суға жүгірді, ол кеудесіндегі баланы мүлде ұмытып кетті, өзеннен суды алақанымен алып іше бастаған кезде, баланың бетіне су тиіп, ол шырылдап жылай бастады:

– Құдайым-ай, – деп орнынан қайта тұрып, баланың бетін көйлек жеңімен сүрте, оны әлдейлей жұбатып, өзен жағасынан алыстау жерге жатқызды.

Батыра жақсылап су ішіп, беті-қолын жуғаннан кейін, суық сумен мойнын ысқылып байлаулы тұрған атына қарады, әлгі жылқы аққан суға қарап, еріндерін жыбырлатумен болды.

– Саған әлі ішуге болмайды, досым, ауырып қаласың, кішкене күт, – деп жылқысына сөйледі. – «Бүгін түнде осында қонатын сияқтымыз, түнде жүру қауіпті, бірақ артымнан да қауіп келе жатқаны сөзсіз, дегенмен оларға да тынығу керек», – деп ол өзіне сөйлей, жан-жағына қарады. Айнала тыныш, ешқандай жануар немесе басқа да тіршілік иелері байқалған жоқ, ол от жағуға болмайды деп шешіп, қылышын қынабынан суырып, жанына қойды да, баланы қасына алып, шөп үстіне жатты, ал жылқысы жақын жерде жайылды.

Батыра шаршағанына қарамастан біраз уақытқа дейін көз іле алған жоқ, оның санасын жайлаған уайым, оған ұйықтауға мұрсат бермеді, «Енді не істеймін? Қайда барамын, бізбен не болмақ? Қарғыс атқыр!» деп іштей ойлады, бұл оқиғаның бәрі оған бір қорқынышты түстей болып көрінді, тіпті ол оянуға да тырысып көрді, бірақ ештеңе шыққан жоқ…

Ол Ерұлан мен Сұлудың және басқа да жүздеген сарбаздың мерт болғанына сене алмай отыр, бұл шындықты қабылдау оған тым ауыр соқты. Өзі сеніп, әділ деп жүрген билеушілер нағыз жауыз болып шыққанына сене алар емес. Осы уақытқа дейін ол өзінің жалған әлемде өмір сүргенін, ұйқыдан жаңа ғана оянғанын, бұл әлем ол ойлағандай керемет әрі қауіпсіз емес екенін түсінгендей. Батыра бұрын-соңды өзін бұлай қауқарсыз сезінген емес. Ол өзінің осыған дейінгі іс-әрекеті болмашы дүние екенін аңғарды, осыған дейін ол тек жоғарыдан берілген бұйрықтарды орындап қана жүргенін түсінді, енді нағыз шешімді қазір өзі қабылдап, ары қарай не істеу керектігін өзі шешетін сәт туғанын түсінді. Батыра орнынан ұшып тұрды да, жанында жатқан сәбиге көз тастады.

– Енді менің ғана емес, сенің де тағдырың менің қолымда сияқты, балақай, – деді ол сыбырлай. – Мен мұны жай бұлай қалдырмаймын, мен мұның артында не жатқанын қалайда болмасын табамын, – деп ол өз алдына сөйледі және әрбір сөзді айтқан сайын оның даусы күшейе түсті, олардың өмірі бекер кеткен жоқ, олар өмірін бекерге құрбан еткен жоқ, мен берілуден бас тартамын… Осы сөздерді айта оның бойын ерекше сезім – үміт кернегендей.

***

Бұл уақытта оларға қарай мыңдаған сарбаз бен Дат беттеді. Ол Батырадан бірнеше сағаттық жерде еді, олардың да мінген жылқылары шаршап, жауынгерлерін де шаршау шалғандай. Дат тоқтады да:

– Оларды түн ортасында іздеп таба алмаймыз, байқамай өткізіп алуымыз мүмкін, оның үстіне түнде жүру қауіпті, Құдай біледі жолда не кезіктіруіміз мүмкін, сондықан түнгі кезекшілікке тұрыңдар, әрбір екі сағат сайын ауысасыңдар, егер бірнәрсе дұрыс болмаса, сендер не істеу керектігін білесіңдер, ал қалғандарың тынығып алыңдар, төрт сағаттан кейін қайта жолға шығамыз. Оның осы маңайда екенін мен сезіп тұрмын, – деп айналаға көзін сығырайта қарады, ай толық болмағандықтан, оның сәулесі даланы толық айқын еткен жоқ, тек бұлыңғыр етіп көрсетті.

Датқа осы уақытқа дейін ат үстінде жүру үлкен қиындық туғызды, жылқысы селкілдеп шапқан сайын, оның жарақаттанған иығы ауырып, маза бермеді, оның үстіне өзін ол жайсыз сезінді. Ал Даттың сарбаздары: бірі дөңде, екіншісі сайға жайғасып, жылқыларын байлауға ыңғайлы, кішгірім далада өскен ағаштар мен шөптерге бекемдеді. Барлығын аштық қысты, кейбіреулері ашқарынға ұйықтай алмай, ары-бері аунап, біраз жатты, ал кейбіреулері көздерінің қалай жұмылғанын байқамады.

Елуге жуық сарбаз кезекшілікте болды, олар уақытша қонысты қоршауға алып, екі-екіден бірігіп оны қарауылдады. Дат сарбаздарынан алшақтау жерге кішігірім қырдың төбесіне жайғасты, оны ешқандай аштық мазалаған жоқ, оның санасында тек баланы қолға түсірсем деген ой болды. Сауытын шешіп, жарақатына қарады, жарақаты басбармақтың көлеміндей, бірақ терең емес сияқты, ол белбауындағы кішкентай ыдысқа салынған жақпамайды, жарақатына жаға, оны кішігірім матамен таңды. Сауыты мен қылышын жанына тастап, атын сарбаздар сияқты байлап әуреленген жоқ, жай ғана жүгеннің бауын егарға ілді де, жібере салды. Арқасына шалқая жатып, аспанға қарай ақырын ұйқыға кетті.

Дат пен оның сарбаздары үшін түн ешқандай келеңсіздіктерімен мазалаған жоқ, ал Батыраға келер болсақ, сәби оны көп жылап мазаламады, тек бірнеше рет түнде жылап оны оятты, әрбір оянған сайын, ол бірден қолын қылышына созды, тұрып баланы әлдейлей қайта ұйықтата, айналаға бір көз жүгірте қайта жатты, бірақ таң ата кішкене суытып, оның бойы тоңды, өзі тоңса да, үстіндегі киімін шешіп, баланы орады.

***

Сарбаздар күннің алғаш сәулесі түсе, аттарына қонды, бірақ жауынгерлер Датты таппады, себебі олардан алшақтау ұйықтағанның кесірінен оны ешкім байқаған жоқ, тек арадан кішкене уақыт өткеннен кейін ғана Дат сарбаздарының айқайынан оянды. Ол қарапайым адам болғандықтан, қара сиқырмен жасалған сарбаздарына қарағанда көбірек ұйқы қажет етті.

Ояна салысымен сауытын киіп, өзінен бірнеше қадам жерде жайылған жылқысына мінді де, сарбаздарына қарай шапты. Оларға жақындап:

– Қашқынның ешқандай ізі байқалмай ма? – деп сұрады сауытын ыңғайлай.

– Иә, оның қалың шөпте, Батыс орманға қарай кеткені көрініп тұр, алайда оның қарасы көрінбейді, – деп жауап қатты сарбаздардың бірі.

– Мейлі, бәрібір біз оны қолға түсіреміз, жазық далада ол тордағы тышқан сияқты, менің ойымша біз әлі оны көретіндей оған жақындаған жоқпыз, соңымнан еріңдер, кешегідей жан-жаққа жайыла жүреміз, солай оны табу оңайға соғады, – деп барлығы бірнеше шақырымға жайыла, Батыс орманға бағыт ұстады.

Олардың түнімен жайылып, тыныққан жылқылары алдыға қарай атыла шапты, бірақ су ішпегеніне бір күндей болғандықтан, жануарлар барынша жылдам шабуға шамалары келмеді.

Күн толықтай көкжиектен көтерілген жоқ, алайда арадан аз уақыт өтіп, сарбаздар Батыраның жатқан орнына жақындады. Олар дөңді-сайлы аймақтың шетіне жетті, осы аймақта өзеннің жанында Батыра түнеді, Дат созылып аққан өзенге қарап:

– Оны біз осы аймақта табатын сияқтымыз, анау өзенді көрдіңдер ме? Соның маңайында түнеуі мүмкін, сондықтан бойын жақсылап қараңдар! Ештеңені көзден таса қылмаңдар! Түнде от жағуы да ғажап емес, соған орай кез келген із тапсаңдар маған хабар беріңдер, – деп бұйрық берді.