Текст книги "Сымон-музыка"

Автор книги: Якуб Колас

V

 
Час падходзіў за пакровы.
Вецер ліст з лясоў атрос,
I на поле свае ковы
Кінуў злёганьку мароз.
Агалела поле. Знята
Збажына з яго даўно.
Глуха, пуста і зацята,
I нікога не відно.
I ціхутка, бы ў магіле,
Звіс нязрушана туман
I свае валокны-крылле
Абапёр на той курган.
Адзінотай і пустэчай
Ўсюды веяла з палёў,
Нейкай мляваецю старэчай
Аддавала ад лугоў.
Жыццё ўнікла. Бы ў жалобе,
Неба цьмілася, зямля;
Толькі ў руневай аздобе
Вочы песціла ралля.
У такі час наш музыка
Пасвіў статка авячок.
Ціха, глуха, ані зыку.
Сеў пад хвойкай пастушок,
А авечкі рунь шчыпалі
Каля лесу тут адны
Ды трывожна пазіралі
I пужаліся яны.
Але іх такая ўдача:
З глупства пудзяцца, бягуць,
Камень, хвойку, куст убачаць,
Капыткамі землю б’юць.
I Сымонка з іх смяяўся:
– Вось дурныя, ха-ха-ха!
Куст ім страхам паказаўся! —
Пад гаворку пастуха
Заспакойвалася статка,
I час зноў праходзіў гладка.
Але сёнкя надта пудкі
Штось авечачкі былі.
– Ну, што з вамі, мае шуткі?
Што вы ў голавы ўзялі? —
Гаварыў Сымонка з імі,
Дый самога страх шугаў,
I трывожна ён вачыма
Поле, хвойнік азіраў.
– Ці не воўк іх тут пужае? —
Толькі так памысліў ён —
I затросся ўвесь Сымон:
Воўк з ядлоўцу вылятае
Ды ў авечкі проста садзіць,
Злы, раз’юшаны, бы кат,
I дзе хлопцу з ім тут зладзіць,
Бо такі драпежны гад!
Пасць разяўлена, зубата,
Сам вялізны і сівы,
Хіб адкочан, шэрсць узнята,
Нават клык відаць крывы, —
Вельмі страшны з галавы!
Драпанула раптам статка,
Аж па полі пайшоў грук,
А ён – хоп за карк, лапатку
Ці за горла і – каюк!
Воўчым зубам чуць кранецца
Ці грудзінай дасць упол —
Ні адна не страпянецца,
Трупам кінецца на дол.
З немым крыкам перапуды
Хлопчык кінуўся туды.
– Га! ага! Ты-га, паскуда!
Людзі, воўк! Сюды! сюды! —
Разагнаў усіх звяруга,
Трох на месцы палажыў,
А баранчыка схапіў
I панёсся ў лес, зладзюга!
I такі быў страх блазноце!
З крыку ён зусім ахрып,
Перасохла хлопцу ў роце,
I язык яго прыліп,
Не мог вымавіць і слоўка,
Пабялеў, як той папер.
Ох, нагнала ліха воўка!
Што ж рабіць-чыніць цяпер?
Страх і жаласць агарнулі,
Плача горкімі слязьмі.
Людзі гэты плач пачулі,
З лесу едучы з дрыўмі,
I на крык хоць беглі жыва,
Ды не ўпору ўжо прыйшлі:
Пазбіраць авец пудлівых
Толькі хлопцу памаглі.
Гнаў Сымонка рэштку статка,
А самога страх шугаў:
Не даруе яму татка,
Што авец не ўпільнаваў!
Чула сэрца, што праборкі
I папругі не мінуць,
Што скрозь столь убачыць зоркі,
Як наджэгі[4]4
  Задаць наджэгі – набіць, пакараць.


[Закрыть] зададуць.
А аб тым, што ён нявінен,
I не думаў хлопчык тут:
Хіба ж быў яму адчынен
Справядлівы бацькаў суд?
Але ж не! ён скажа: «Тата!
Крукам я стаяў, глядзеў,
Ды знянацку воўк пракляты,
Як той віхар, наляцеў.
Я гукаў, ахрып ад крыку.
„Га-а!“» – Ён голас тут падаў,
Ды ў яго хрыпаты, дзікі
Голас з грудзяў вылятаў.
Толькі ж дома не павераць,
Ох, раскоціцца там гром!
Не хацеў бы ні вячэраць,
Ні паказвацца і ў дом.
Ішоў хлопчык у трывозе,
Замаркоціўся, прыціх,
А прад ім вязлі на возе
Трох авечак нежывых.
Вот сяло ўжо недалёка,
Затрымаўся ў полі ён.
Унь іх хата, і высока
Шэст убіт каля акон.
Вось спыняюцца мужчыны
I авец у двор нясуць.
На спатканне ім з адрыны
Два дзядзькі яго бягуць,
Штось гавораць… там і маці…
Людзі сыпнулі туды…
«Ну, прапаў ты, Сымон-браце!
Ой, бяды будзе, бяды!»
А вось чэша дзядзька Юрка.
– Добра выпасвіў авец!..
Дзе ж баранчык?.. Ось і шкурка,
Ось і мяска!.. маладзец!
Страты – добрая палова…
Скубянуў, дык скубянуў! —
I больш дзядзька ані слова,
Толькі поглядам кальнуў,
Сам пагнаў у двор авечкі,
А Сымон адзін зусім,
Торбу звесіўшы праз плечкі,
Ідзе воддалек за ім,
Ды маўклівы, бы акуты
Гэтым горам і бядою
I бязмернаю жудою
Да зямлі быў дух прыгнуты.
Вось і дворык іх і хата,
Людзі ў весніцах, дварэ;
Шуму-гоману багата,
Нейкі рух усіх бярэ.
А туман, імга пустая
Цяжка звісла над сялом.
Хлопчык цьмяна памятае,
Што тварылася кругом.
Так, абрыўкі з’яў-малюнкаў,
Слоў нязвязаных нічым,
Недарэчных вырахункаў, —
Ўсё вілося перад ім.
– Але ўсе ж папарываны!
Ты ж чаго глядзеў? дзе быў?
Вужу, гадзе шальмаваны,
Лепш цябе б ён задушыў! —
Бацька ў роспачы, у злосці
Кінуў жмут калючых слоў.
Не, чакаць няма мілосці,
Але ён на ўсё гатоў:
Будуць лаяць – няхай лаюць,
Будуць біць – няхай і б’юць, —
Тыя грозьбы не пужаюць
I не кратаюць нічуць.
Усяму, усім старонні,
Ён стаіўся ў кут адзін,
Ён нібы ў пустым бяздонні
Стаяў некалькі часін.
– Што стаіш там, як закляты?
Гора ты нам, не дзіця! —
Кажа маці: – ідзі ў хату,
Недапека ты, куцця! —
I ўздыхнула. Мусіць, матцы
Шкода стала бедака,
Трэба ж к сыну хоць азвацца:
А йдзе бацька з хлевушка,
Ён узбураны, сярдзіты,
Бровы ссунуты на нос…
– Годзі ўжо, Панас, не бі ты,
I так розум ён растрос.
– Вон адгзтуль, каб і смроду
Мне твайго тут не было!
Ты штодзень мне робіш шкоду,
З-за цябе і на сяло
Паказаць мне брыдка вочы!
Бяры скрыпку, смык і – вон!
Ідзі з дому, куды хочаш —
Больш не сын ты мне, Сымон! —
Хлопчык, змешаны з гразёю,
З дому выгнаны, стаяў
Каля пуні пад страхою
I ў мрок ночы пазіраў.
Ён не плакаў – зніклі слёзы,
Яны ўсе – на дне душы.
А дзесь вецер вербалозы
Над балотам варушыў.
А ён глух, не чуў нічога.
А куды йсці? да каго?
Ён не меў нідзе нікога,
Хто б схіліўся да яго.
Пастаяўшы, хлопчык рушыў,
Пералез знаёмы плот,
Скрыпку ўзяўшы, і патрушыў
Упярод і ўсё ўпярод.
– Трэба, бацька, ведаць меру!
Хіба так ён вінават?
Дзе яму даць рады зверу?
Ідзі кліч яго назад! —
Сэрца маткі не ўтрывала:
– Хлопец з страху пабялеў.
Перапудзіўся не мала,
За дзень гэты пастарэў.
– От, няхай там паскавыча:
Не дзе дзенецца, не йдзі:
Змерзне, сам, нябось, прысмыча;
Сядзь ты лепей і сядзі. —
Толькі ж маці не ўсядзела,
Выйшла ціхенька на двор.
– Дзе ты? – клікнула нясмела.
Неба цёмнае без зор
Непрыветна пазірала,
Цьма халодная маўчала,
Матцы кідала дакор
I папрокі ёй за тое,
Што пакрыўдзілі сынка.
I за што? за так пустое —
Ці ж ухілішся ваўка?
Хлопца выгнаць проціў ночы!
– Го-о, Сымон! – і ціха зноў,
I глядзяць дарэмна вочы
Па куточках між платоў;
Выйшаў бацька. – Ідзі ў хату,
Не туляйся, а то – дам!
Чуеш! слухаць трэба тату!
Што хаваешся ты там?
Нябось, бачу! – Ды нічога
Ён не бачыў і не чуў.
А мрок-багна строга-строга
Неба, землю агарнуў.
Бацькаў гнеў даўно мінуўся.
Як ні страшыў, ні гукаў,
Ды Сымонка не вярнуўся,
Слыху-голасу не даў.
 

Частка другая

I

 
Калі вясною
Над зямлёю
Раняла сонейка праменні,
Яно сказала ім тады:
«Ляцеце, промені, туды,
На баль мой выклічце стварэнні,
Ўдыхнеце дух ім малады,
Цяплом сагрэйце і каменні,
Няхай зямля на ўсе лады
Спявае радасць адраджэння,
Няхай там знішчыцца суценне,
Адбітак смерці і жуды».
        І косы тыя
        Агнявыя,
Свайму пакорныя закону,
Ляцяць з нязмераных вышынь,
І жыватворная іх плынь
Зняла цямраную заслону —
Зацяты сон нямых пустынь.
Выходзь, зямля, з свайго прыгону,
Развей ты сон і чары скінь!
І ткуць прамені ёй карону;
З свайго надземнага амбону
Яе вянчае неба сінь.
        Адна палоска,
        Сонца коска,
Каля пустэлі пралятала,
Сустрэла хмарку на пуці.
«Спыніся, промень, не ляці:
Сагрэта ўжо зямная гала,
Мяне ты, промень, асвяці!»
Яна ад холаду дрыжала
І нікла ў жудаснай муці.
Праменю сонца шкода стала
Прыгожай хмаркі, што ўмаляла
Ёй косы сонцам заплясці.
        І ён спыніўся
        І скланіўся
Перад няшчасцем хмаркі Божай:
Яна – адна, навокал – жуд,
Пякельны холад, мрок і мут.
І кінуў промень блеск свой гожа,
Нібы стварыў ён з ёю цуд:
Заззяла хмарка так прыгожа,
Што хто ні бачыў яе тут,
Звясці вачэй з яе не можа.
Ён з ёю дзеліць падарожжа,
Але завуць яго на суд.
        За што? за тое,
        Што святое
Парушыў сонца прыказанне
І, не дасягнуўшы зямлі,
Куды ўсе посланы былі,
Каб знішчыць цьмы там панаванне,
Адстаў свавольна ад сям’і,
Разліў свавольна сваё ззянне
У цемры хмарчынай раллі.
«Блукай жа ты ў пустой далі!»
Ён быў асуджан на выгнанне
І на бясконцае блуканне
Паміж нябёсаў і зямлі.
Ноч над светам панавала.
Поле жудасна маўчала
І халоднай цішынёй
Непрыветна сустрачаЛа
Тых, хто з скрыўджанай душой
Смутак нёс свой, сваё гора
У свет гэты, гэту даль,
Каб рассеяць на прасторы
Слёзы горкія і жаль
І ў дарозе між крыжамі
Гэты жаль узгадаваць,
Потым песнямі, слязамі
Людзям зноў яго аддаць.
Шоў Сымонка на спатканне
Змроку, цемрадзі палёў,
У круг гора і блукання,
Мусіць, лёс яго павёў.
І ён шоў – куды? не ведаў
Ды аб тым і не пытаў;
Пад убогі крыжык дзедаў
Неўзаметкі прыблукаў.
Тут ён толькі схамянуўся,
Стаў патрошку разважаць,
Пудка ў страсе азірнуўся —
Глуха могілкі маўчаць!
Ён прысеў на край магілы,
Скрыпку збоку палажыў
І заплакаў. – Дзедка мілы!
Ты адзін у свеце быў,
Да каго я прыхіляўся,
Ты адзін мяне не гнаў
І не крыўдзіў, не смяяўся
І ў нядолі памагаў.
Голуб сівы мой! ачніся,
Пашкадуй мяне, дзядок! —
Плакаў хлопчык, і ліліся
Градам слёзы на пясок.
Плача, бедны, прычытае,
Вуха к долу прыхіне,
Ды маўчыць зямля сырая,
І ў зацятай цішыне
Прычытанне замірае.
Змогся хлопчык, абяссілеў,
Толькі ўсхліпваў ды ўздыхаў.
Ён слязамі жаль свой выліў,
Смутак імі спаласкаў.
І яму так лёгка стала,
Як бы што яго ўзняло
І так ціханька гайдала
І так лёганька нясло.
Вось узняўся над крыжамі
І паплыў, паплыў, паплыў!
Толькі ветрык за вушамі
Ціха-ціха захадзіў.
А ён дальш усё нясецца,
Хмаркі гоняцца за ім
І смяюцца, ён смяецца
Смехам радасным такім.
А над імі сонца ззяе,
Іх цалуе, як дзяцей,
І праменні пасылае
Сустрачаць сваіх гасцей.
Лёгка, вольна і лагодна,
Бы на крыллях светлых мар,
Ён лятае так свабодна
У клубах купчастых хмар.
Але раптам стала змена:
У багне пустых глыбінь
Бурнай плыні коціць пена
І чарнее неба сінь,
Нікне сонца ў чорным муту,
Хмаркі спуджана бягуць,
І з мінуты на мінуту
Свет затопіць тая жудзь.
А ён болын ляцець не можа,
Страх яго апанаваў.
Толькі ж чуе – гэтак гожа
Хтось на скрыпцы заіграў.
І вярнулася зноў сіла,
Страху скінуты гужы.
Азірнуўся – зноў магілы
І пахілыя крыжы.
А на прыкладзе драўляным
Бачыць – сівенькі дзядок,
Дзед Курыла, ў бель убраны,
Галаву схіліў набок
І ўсё грае, ды так гожа,
Як ніхто яшчэ не граў.
Ці не дзедка з падарожжа
Небу скаргу пасылаў
За дзіцятка, што марнее
Без прызору, без бацькоў,
Што не песціць і не грэе
Ласка мацеры, братоў?..
Слухаў хлопчык спеў нязнаны
І няспеваны нікім,
І гаілісь сэрца раны,
Шкла крыўда перад ім.
А дзед грае, смыкам водзіць,
Плачуць струны і дрыжаць
І такую жальбу родзяць,
Што ніхто не мог стрываць:
І крыжы на дол прыпалі
І схінуўся верх лясоў
І граць дзеду памагалі
Хорам згодных галасоў.
А Сымонка, як прыкуты,
Не мог пальцам зварухнуць,
Не мог гэтых чараў путы
Ш разбіць, ні адхінуць;
Толькі ж чуў, што не ўздужае
Дый не схоча далей жыць,
Бо то дзедка выклікае
Яго душу супачыць.
Вось-вось ён ужо канае
І ўжо чуе смерці ўзмах.
Ён не плача, не ўздыхае,
І яго не пашыбае
Ані жаласць, ані страх.
Ды ў той час, калі, здавалась,
Дух яго ўжо пакідаў,
Дзіва новае зноў сталась:
Дзед у скрыпку ўлез, прапаў.
І сама ўжо скрыпка грала,
Покі лопнула струна,
А як лопнула – прапала
Сну праявіна-мана.
Здрыгануўся, прахапіўся,
Галаву падняў Сымон.
«Гэта ж толькі сон мне сніўся!»
І галоўку звесіў ён.
Азірнуўся – скрыпка збоку;
Праўда, лопнула струна.
То ж сапраўды, ненарокам,
Аж яшчэ гудзе яна!
Страшна, сцішна хлопцу стала;
Увесь тросся ён, дрыжаў;
Песня ў сэрцы не змаўкала,
Смутак, гнеў у ёй гучаў.
Скрыпку ўзяў ён, азірнуўся,
Страх пашыб яго мацней,
Тут ён боязна прыгнуўся,
Ды з тых могілак – барзджэй,
Бег, пудліва азіраўся
Ды зноў бег па камянёх;
Толькі ў полі затрымаўся,
Пастаяў на растанцох
Пад тым крыжам, дзе дарогі
Секлі следам сваім след
Ды праз нетры і разлогі
Беглі дальш у белы свет.
 
 
Гэй, дарогі ў край шчаслівы!
        Гэй дарогі —
        Паясы!
Колькі ножак праняслі вы
        Праз аблогі,
        Праз лясы!
Гэй, дарогі, ніці-кросна,
        Тканкі кола
        І зямлі!
Як зацята-безгалосна
        Паўзверх долу
        Вы ляглі!
Гэй, дарогі-пуцявіны,
        Чыёй волі
        Вы ганцы?
Што гамоняць каляіны
        І на полі
        Растанцы?
Вы паведайце нам былі,
        Што пісалі
        Вам тут дні;
Няхай скажуць вашы мілі,
        Як знікалі
        Тут агні!
Няхай скажуць вашы далі,
        Дзе звісае
        Мгла-туман,
Што яны нам абяцалі?
        Хто не знае
        Гэты зман!
Гэй, дарогі ў чыстым полі,
Ніці шэрыя зямлі!
        Колькі к долі і нядолі
        Ног людскіх вы праняслі!
Выйшла б казка, ды якая,
Каб маглі вы расказаць
        То, што й думка не згадае,
        Што адным вам толькі знаць!
Над Сымонкам думкі ўюцца:
Што рабіць? Куды пайсці?
Ці назад дамоў вярнуцца,
Ці ў свет гора панясці?
Ды вялікі свет бясконца,
А ён – толькі мошка ў ім,
Лёгкі пыл у косках сонца,
У прасторы тонкі дым.
Чужаніца між сваімі,
«Непатрэбны дармаед»,
Як пагодзіцца з чужымі?
Як сустрэне яго свет?
І дадому ж ён не пойдзе
Здзек цярпець і спіну гнуць,
Долю знойдзе ці не знойдзе —
Гайда ў пуць, далёкі пуць!
 

II

 
Заблішчала, заззяла на ўсходзе лука —
        Бераг неба над краем зямлі;
        Залатыя чаўночкі ўсплылі
        З безбярэжнай далі.
Разлівае ўжо блеск агнявая рака,
        І чыясь там рука
        Аднімае заслону з зямлі.
А з-за краю нябёс вочы ўскінуў дзянёк,
        Сыпнуў чырвань на шапкі лясоў,
Нясе жмут залатых каласоў,
        Абрусоў, паясоў
Белы свет убіраць, небу сплесці вянок,
        І рассеяўся мрок,
        Адамкнуўся цямраны засоў.
І балуе пажар – іскры сонцавых кос, —
        Разнімаецца шырай, дужэй, —
        Ясны дзень павядзе цяпер рэй.
        На душы весялей,
А ўчарашняга дня кроплі вылітых слёз
        Замарозіў мароз —
Срэбрам іх парабіў, чарадзей!
Шоў Сымонка, углядаўся,
Як гарэў і ззяў усход,
Як дзень новы з ім вітаўся
І зваў весела ўпярод.
І ён шоў, мінаў сялібы,
Што чарнеліся ўдалі,
Шоў прасткамі цераз скібы
Свежаўзоранай зямлі,
Каб з людзьмі не сустракацца
І хітрэй схаваць сляды,
Бо мог кожны запытацца,
Хто, адкуль ён і куды
Ідзе рана так, да свету,
Абарваны, чуць адзеты
І абуты ў пасталы?
Доўга ён трапаў, далёка
Кінуў роднае сяло.
Над лясамі ўжо высока
Сонца ўгору падышло
І выгнанніка ласкала,
Грэла, песціла цяплом
І, як матка, цалавала
Тою коскаю-святлом.
Як смяюцца толькі дзеці,
Усміхнуўся тут Сымон,
Бо пачуўся, што на свеце
Не адзін ён – з скрыпкай ён!
Вочкі хлопчык ускідае,
Каб акінуць гэту даль,
Крэпне сілка маладая,
Чаго ж шкода? чаго жаль?
 
 
Эх, што можа быць дарожай
Вольнай волечкі, палёў?
Гэтай сіняй далі гожай,
Невядомай і прыгожай,
Без канца, без берагоў?
Гэтых хмарак злататканых,
Ветру посвісту ў палёх,
Думак светлых, мар нязнаных
І нікому не казаных
Казак лесу і дарог?
Што цікавей падарожжа,
Негаданых з’яў быцця,
Шуму лесу, спеву збожжа,
Новых песень запарожжа,
Спеву новага жыцця?
Эх, ты, шыр-прастор далёкі!
І шчаслівы будзе той,
Хто, душою адзінокі,
Вольны сэрцам, яснавокі,
Згодна злучыцца з табой!
Ды Сымонка з-за трывогі
Ночкі жудаснай не чуў,
Што балелі яму ногі
І што голад яго гнуў.
Вось задача, дык задача:
Дзе і як здабыць яды?
Папрасіць хіба, няйнача?
Да дзе сунуцца? Куды?
І ён стаў шукаць вачамі,
Дзе б спыніць іх і на чым.
Унь там хата за карчамі,
Якраз з коміна йдзе дым,
Коціць лёгкія клубочкі,
Дужкай звіўшыся ўгары,
І так вабяць яго вочкі
Тыя ціхія двары!
Пэўна, там пякуць аладкі.
Вось каб блінчык, хоць адзін!..
Ён вачэй не зводзіць з хаткі,
Мысліць некалькі хвілін…
Не, брат, трохі рызыкоўна:
А спытаюць: хто такі?
Небяспекі ўсюды поўна, —
Не, туды йсці не з рукі.
Дый сабакі там ліхія, —
Далей лепш пайсці адсюль.
Ён мінае хаткі тыя,
А ў жывоціку – буль-буль!
Слабасць чуе, млеюць ногі,
Але йдзе – куды? зачым?
Трудны першыя парогі,
А што далей будзе з ім?
 
 
Так ідзе ён, а з ім поруч
Думак коціцца клубок.
Раптам нікне ў сэрцы горыч —
Унь кудзеліцца дымок!
Як ён мілы і павабны,
Толькі й можа знаць пастух.
Тчэцца сіні шнур ядвабны.
І спакойны такі рух!
Сам агонь у полі тлее,
Нікагусенька няма.
Хлопчык зразу весялее, —
Духам падаў ён дарма.
Знікла гора, як бы труска,
Дым знёс цяжкую думу;
Будзе хлопчыку закуска,
Будзе снеданне яму!
Бо на полі бульбы многа,
Бульбы можна напячы.
І бярэ тут рух малога,
На агонь нясе карчы.
Чуць агоньчык разгарэўся,
Ён – у бульбу на загон;
Так капае, аж угрэўся,
Бо свой клопат – не прыгон.
Бульба ў прыску, а над прыскам
Бурна полымя гарыць
З шумам-трэскам, з нейкім піскам,
Бы з ім хоча гаварыць.
Той агоньчык разгараўся,
Бойка полымя шугаў,
З-пад карчажкі выбіваўся,
Тонкай стужачкай звіваўся
І паленцы ахінаў;
І дымок пагульваў жвава,
Гнаў клубочак за клубком,
Браў улева, рваўся ўправа,
Бег раўнюсенькім слупком
У прасторы горных светаў
І губляўся там, знікаў…
Жартаўнік агоньчык гэты!
Дзе ж наўперад ён блукаў?
Думаў хлопчык: – Ён цікавы!
Дзе ж ён быў! Дзе будзе зноў?
Ён і злосны і ласкавы,
Ён спакойны і рухавы,
Ён і стар і вечна ноў.
Ён патухне, а жыць будзе…
Хіба ў ім жывы дух ёсць?
Я ж у свеце толькі госць,
Як і госці ў свеце людзі…
Дзіўна гэта, страх цікава;
Я б хацеў быць сам агнём:
Я б дымком па небе плаваў,
Па зямлі б хадзіў святлом.
 
 
        Дагарэлі дровы, —
        Полудзень гатовы.
 
 
У Сымонкі баль ды годзе,
Ён усеўся на калодзе,
Ён у лесе, бы ў гасподзе.
А настольнік – пласт імшысты,
Ды прыгожы, ды іскрысты,
З густам вытканы і чысты.
Тыя ніткі зямля прала,
Тую пражу сонца ткала.
Коскі сонца хлопцу служаць,
А бульбінкі толькі тужаць:
Ён не можа іх адужаць,
Аж зайздросцяць яму сойкі,
Штось сярдзіта свішчуць з хвойкі,
Справа чуць не йдзе да бойкі.
І мурашак бярэ дзіва,
Прыпаўзлі сюды маўкліва,
Пазіраюць унікліва,
Па-сваему б’юць у лапкі,
А Сымон сядзіць без шапкі,
Бульба тая смачней бабкі.
Узмацніў хлапчынка сілы,
Уздужаў ён і ажыў, —
Тут куточак такі мілы,
Так ён добра паслужыў!
Нават кідаць яго шкода.
Ён прысеў на гладкі пень.
Зацішно, і ў сэрцы згода, —
Хоць сядзі тут цэлы дзень.
Ён сядзіць, а ў ім штось грае,
Нейкіх спеваў шум дзіўны,
І няма ім канца-краю,
Ім валодаюць яны.
Дзе ж ён чуў іх? І адразу
Ноч успомніў тут Сымон,
Постаць, дзедаву выразу,
І ўсё, што навеяў сон.
Ён наладзіў скрыпку жыва,
Чуць крануўся струн смычок,
Звонкіх зыкаў пералівы
Поўняць лес, маладнячок.
Свет забыў цяпер Сымонка,
Скрыпцы душу ўсю аддаў,
І пайшла-пайшла гамонка, —
Лес смяяўся і рыдаў.
А скрыпіца галасіла
Смутнай восені дажджом,
Адчувалася ў ёй сіла,
Што лілася ручаём;
І адразу адрывала
Спеў магутнасці яна,
Каб зноў квола задрыжала
Яе чуткая струна.
Граў Сымонка і часамі
Смык ад скрыпкі аднімаў
І кудысь углыб вачамі
Пільна-пільна пазіраў,
Потым зноў ён ачынаўся;
Сэрца білася ў грудзях,
І агоньчык запаляўся
Ў яго кругленькіх вачах.
Зноў над скрыпкаю жалобна
Смык хадзіў, бы штось раняў,
І слязамі дробна-дробна
Лес, дубраву напаўняў.
 
 
Хлопчык змоўк і здрыгануўся,
Аж падскочыў: перад ім
Сівы дзед стаіць, сагнуўся,
Вокам міргае сляпым.
Страшны, бледны, абарваны,
Жыцця пасынак, бядак,
На ім торбы і лахманы,
У руцэ кій – то жабрак.
 
 
        – Хто ты, хлопча? – дзед пытае: —
Чый сынок? якіх бацькоў?..
Ну ж і хлопец! Моц святая!
Маладзец, каб я здароў!
Тваё гранне гоіць раны,
Ну й мастак ты, хоць малы! —
Хлопчык бачыць – дзед рахманы,
Хоць і страшны, ды не злы.
Але што сказаць адразу:
Праўду вылажыць? салгаць?
Дзед стаіць і жджэ адказу,
Потым зноў давай пытаць.
– Я… так… хлопец… падарожны,
Праз сябе сам… Я… нічый! —
І пры гэтым асцярожна
Ён зірнуў на дзедаў кій.
 
 
– Як жа гэта: сам сабою? —
Дзед ускінуў плечуком: —
Ты ж не вырас пад вярбою
Ці ў бары баравіком?
 
 
– Я, дзядок, прагнаны з хаты
І іду… куды? у свет! —
Болып дзівіўся дзед кудлаты,
Разважае нешта дзед.
– Гм, хлапчынка: свет вялікі,
А прыпынку ў ім няма,
Прападзеш, бы яблык дзікі,
Цяпер восень, там зіма.
Дзе ж ты дзенешся зімою?
Хто табе прытулак дасць?
Эх, спазнаешся з бядою!
Эх, шырока яе пасць!
Горка, горка давядзецца,
Ты старога запытай.
Ой, часамі так прыпрэцца,
Што хоць рэпачку спявай!
А на свеце, хлопча, ўсякіх
Многа знойдзецца людзей.
На пахілых і сабакі
Брэшуць злосней і гарэй…
Як жа ты надумаў, дзеткі?
 
 
– А не ведаю… ніяк…
 
 
– Го, то кепска, мая кветка! —
Галавой матнуў жабрак.
Змоўк дзядок, маўчаў Сымонка,
Апусціўшы вочы ў дол,
А стары разважыў тонка
І так кажа: – Што ж, сакол,
Вось што я табе параю,
Каб не траціць лішніх слоў:
Я стары і лепей знаю,
Што рабіць, каб я здароў!
Пойдзем, хлопча, маім шляхам:
Будзе нам латвей удвух;
Ты не будзеш жыць пад страхам,
Што злы голад выне дух.
У мяне ж ёсць свая хатка,
Нажабруем, купім дроў;
Печ прыгорне нас, як матка,
Добра там, каб я здароў!
І не трэба чыёй ласкі,
Хай сабе трашчыць мароз,
Мы расказваць будзем казкі —
У мяне іх цэлы воз.
– Ну, а біцца дзед не будзе?
– Што ты! Не, каб я здароў,
Каб памёр на гэтым грудзе!
– Калі так, то я гатоў. —
Дзед сядае на калоду
І, заместа барышу,
Дае сальца малышу,
Каб азначыць тую згоду.
 

III

 
Нікне ночка. Дзень чуць значна
З смехам ясным на вуснох
Ідзе з ёю ў стэп няўбачны
І губляе ў глыбінох,
Цёмна-сініх і далёкіх,
Там, дзе зорачкі гараць
І дзе хмарак адзінокіх
Віхр не смее заганяць.
 
 
Як той дзень за ночкай следам
Ходзіць кожную пару,
Шоў Сымон за старцам-дзедам,
Дзед – уніз, ён – угару.
Дзед слабеў і траціў сілы,
Круг жыцця ён замыкаў
І ступаў на край магілы,
Хлопчык круг свой пачынаў.
 
 
Шлі яны ад хаты к хаце,
З вёскі ў вёску, з краю ў край,
У сярмяжках – латка ў лаце,
З адным толькі словам – дай!
І ў прыгодзе ўсё бывала:
Ціснуў холад іх, мароз,
Снегам вочы засыпала,
Вецер торбачкі іх трос,
Як шалёны, выў, смяяўся,
Біў у твар і з ног скідаў
Ды ў лахмоцце забіраўся,
Шапкі з іх галоў зрываў
І ганяў па снежным полі,
Злы, бязжаласны вар’ят.
І Сымонка, як ніколі,
Зазнаў горачка тут шмат.
Але хлопча шоў пакорна,
Мерным крокам, як і дзед;
Сцежка ўсюды ім прасторна,
Ім адчынен белы свет.
Ды што нам у тым прасторы?
Што нам шыр без берагоў,
Калі мы – чаўночкі ў моры
Без вясёл, без жагялёў[5]5
  Жагялі (польск.) – парусы.


[Закрыть]?
І арлу прастор не мілы,
Хоць і волен яму пуць,
Калі ён не мае сілы
Вольна крыллямі ўзмахнуць
І ляцець, куды ён хоча —
У бяздонне глыбіні,
Там, дзе ў хмарах гром ракоча,
Самі паляцца агні.
 
 
        Неразлучны з скрыпкай-другам,
Хлопчык шоў, у снезе вяз,
А па хатах з дзедам цугам,
Вочы ўзняўшы на абраз,
Пеў жабрацкія літанні,
У тон дзеду патрапляў,
І дзядоўскія спяванні
Ён на скрыпцы выйграваў;
І тады, як зрэдку спевы
Песень дзедавых святых
Ціхім жаласці павевам
Струн краналіся жывых,
Скрыпка раптам ажывала
І ўжо новым языком
Жаласць сэрца выяўляла
І звінела пад смыком.
І тады вакол Сымонкі
Ўсе збіваліся цясней,
А дзядоўскія скарбонкі
Накладаліся паўней.
Грош завёўся ў дзеда ў латах —
Запамог Сымон яму…
Так па дворах і па хатах
Перакідалі зіму.
Надакучыла ж зіміца!
Прыхадзі хутчэй, вясна:
Ты – крылатая зарніца,
Ты – прызыўная струна,
Ты – дзяўчынка-чараўніца,
Ты прыветна, ты ясна,
Гучнай радасці паўна;
Ты – надзей і мар злучэнне,
Ты – гром песень, цішыня,
Ты – надзорнае імкненне,
Ты – прастора-шырыня,
Ты – прыгожасць-летуценне.
Ты – развага-глыбіня,
Усмех радаснага дня.
Прыхадзі ж, вясенька-радасць,
Буйна росамі заззяй,
Хай твая краса дабра дасць
І абудзіць гэты край!
 
 
І прыйшла яна, княгіня,
Пазганяла снег з зямлі,
І дзе толькі вочы кіне,
Ажыўлялася пустыня,
Травы, красачкі раслі.
А Сымонка нецярпліва,
Сам не знаючы чаму,
Ждаў вясеньку, ждаў, як дзіва,
І кляў холад і зіму.
І цяпер ён быў вясёлы,
Бо ён чуў, што ён жыве,
Што жыве з ім лісцік кволы;
Жыцце чулася ў траве,
У гаёчку, у лясочку,
На палях, і на лугах,
І ў зялёненькім лужочку,
І ў крынічных берагах;
І ў душы бы штось спявала,
А пра што, душа не зн’ала —
Так спявалася само;
Чуў хлапчынка, што спадала
З шыі цяжкае ярмо
Адзіноты, долі горкай, —
Свет хацелася абняць
І людзям бліскучай зоркай
У іх цемрадзі заззяць
І сказаць ім, як шчасліва
Можна жыць і на зямлі,
А яны ўсе – злы-маўклівы
І гняўліва-абурлівы,
З рубяжоў дабра зышлі.
Ён любіў і неба гэта,
Недасяжную глыб-сінь
І бязмежжа горных светаў
І адвечную іх плынь.
 
 
Ідуць часам яны з дзедам, —
Месца слаўнае, цяпло,
Час паўднёвы прад абедам.
– Э, куды наша ні шло, —
Кажа дзед: – прысядзем хіба? —
Хлопчык згодзен, хлопчык рад,
Хоць не любіць дзеда-грыба:
Дзед залішне скупават,
Толькі цешыць абяцанкай,
А не справіць халата,
І стары, а жыве зманкам,
Дзед – шалыга[6]6
  Шалыга – круцель, хлус.


[Закрыть], шалахта[7]7
  Шалахта – балбатун, лапатун.


[Закрыть].
А дзед сядзе каля дуба,
Кій паложыць на траву,
Люльку возьме ў рот бяззубы
І пахіліць галаву
Ды пачне сваё казанне,
Як павінен жыць Сымон,
Каб праз тое навучанне
Лепш прыбраць яго ў палон,
Бо таму не збыць пакуты,
Хто б над старасцю накпіў.
– А скажы, дзядок: чаму ты
Мне халацік не купіў?
Бач, халат мой: – кучка гною
І няма ў ім рукавоў!
– А нашто халат вясною?
Ну, нашто, каб я здароў?
Меў бы ты халацік новы,
Дык які б ты быў жабрак?
Людзі пальцам ткнуць гатовы:
Жабраку абнова – брак!
Людзі скажуць: ён багаты,
Паглядзі, які халат!
На парог не пусцяць хаты,
Крыкнуць: «Вон, пайшлі назад!»
Зацкуюць яшчэ сабакам
Ды дадуць і кулакоў…
Рвань ёсць беднасці адзнака,
Беднасць – доля жабракоў.
А зірнуць, вось, на такога, —
Хіба той не дасць, хто ліх…
Слухай ты мяне, старога,
Лепей ведаю я іх.
– А скажы, дзед: ці не можна
Жыць праўдзіва, а не так?..
– Ну, а як, скажы, а як?
Галава твая парожна!
Дзе ж тут зман той? вось дзівак!
Раз узяўся ты за гуж,
Не кажы, што я не дуж;
Трэба ведаць тут парадкі:
Зверам будзь сярод звяроў,
Між авечачак – ягняткам…
Толькі так, каб я здароў!
Ты паслухай, што скажу я:
 
 
        – Думала варона,
        Чорная хвальбона, —
        Хай не марыкуе, —
        Думала-гадала,
        Што ёй свету мала
        І чагось бракуе.
        Пташкі ўсе, як пташкі:
        Лёгкі лёс ці цяжкі,
        А жывуць як трэба
        Хто жыве ў балоце,
        Гнёзды ўе ў чароце,
        Мае свой кус хлеба:
        Чапля ловіць рыбу,
        І ў сваю сядзібу
        Носіць бусел лсабы.
        Плюхаюцца качкі,
        Гусі, іх сваячкі, —
        Ім вада была бы.
        А хто жыў на полі, —
        Меў там свае ролі,
        Свой парадак пэўны.
        Толькі той вароне
        Паў на глузд, Сымоне,
        Замер неспадзеўны:
        Хоча быць арліцай,
        Бліснуць бліскавіцай
        У надземнай багне,
        Каб ва ўсім стварэнні
        Выклікаць здзіўленне —
        Славы сабе прагне.
        І варона з шула
        Крыллямі ўзмахнула —
        Вышай, вышай, вышай!
        Яна ўжо высока,
        Чуць угледзіць вока,
        І здаецца мышай.
        Толькі ж хто ні гляне
        На яе лятанне,
        Кажа: «То ж – варона!»
        Бачыць – прагарэла,
        Бо не выйшла дзела,
        Не па ёй карона!
        Але не шманае
        Пташына дурная,
        Новы шлях цярэбіць:
        «Спаганю сваё я,
        Спробую другое —
        Паплыву, як лебедзь!»
        Дэбае варона
        На адхон затону,
        Дэбае, гяргеча;
        Стала над вадою
        І – бух з галавою!
        Шугнула, бы з печы!
        Вымакла, бядачка,
        Бо яна не качка,
        Чуць не затанула.
        Вылезла на бераг,
        І цана ёй шэлег[8]8
  Шэлег – тут у сэнсе: нічога не варта.


[Закрыть] —
        Не ўзляціць на шула.
        Кінула варона
        Дасяганне трону,
        Зноў ідзе на летнік[9]9
  Летнік – летняя дарога.


[Закрыть].
        І да гэтых часаў
        Ёй зачынен засаў:
        Ёй прызначан сметнік.
        Дык не будзь, Сымоне,
        Падобен вароне
        І не круці носам,
        Слухай ты старога,
        Не кажы пустога…
        Ды… змагайся з лёсам!
 
 
Хлопчык слухаў, ды не верыў:
Лжэ ён, гэты стары пень,
І дзядоўскія намеры
Ясны хлопчыку, як дзень.
І Сыыон даўно заўважыў,
Як дзед пазухі бярог,
Як размовы меў аб кражах,
Як казаў аб зладзяёх.
– Ці дзед хвор? – пытаў хлапчына, —
Што хапаешся за бок?
– Дый не дуж такі, браток, —
Крэхча хітры старычына,
Стогне, войкае нарокам,
Як бы й праўда, што баліць;
А ў старога там, за бокам,
Срэбра цэлы спрат ляжыць.
Вось ён байкі выдумляе,
Як зладзеяў моцна б’юць,
Што за доля іх спаткае,
Калі ў пекла пападуць.
Як іх толькі не ўшчуваюць:
Вараць іх чарты ў катлох,
Скуру кіпцямі здзіраюць
З іх зладзейскіх рук і ног;
Б’юць у спіну бусакамі[10]10
  Бусак – багор.


[Закрыть]
І жывое мяса рвуць
І па пальцах малаткамі
Жараць, косці іх таўкуць.
А найгорай тым трапляе,
Хто няшчасных жабракоў
Крыўдзіць або абкрадае —
«Не сказаць – каб я здароў!»